Степан Сарыг-оол. Байлак чуртум

БАЙЛАК ЧУРТУМ
 
Көвей хемнер кедээзинден чуглуп баткаш,
Хөглүг-омак шимээн-дааштыг ырлап чыдар,
Чойган-пөштүг мөөрүктерден эдектелген
Чодураалыг делгем-улуг хемнер чедир
Эрте шагдан ызыгуурлуг малчын чоннуң
Эгээртинмес малдар сүрүү бүргеп шыпкан,
Торгу-маңнык хээзи дег каас чуртум,
Тодуг чоруум сенде болгаш, ынак-тыр мен.
 
Чиндигир көк көктүг-шыктыг шынааларда
Аъттыг кижи көзүлбейн баар терең сиген,
Чиргилчинниг делгем-улуг ховуларда
Алдын өңнүг далай ышкаш арбай-тараа
Чымчак таптыг чывар-салгын аайы-биле
Чындыңнадыр өрү-куду чалгып чыдар,
Күжүр чуртум, чараш чуртум, байлак чуртум,
Күштүг чоруум сенде болгаш, ынак-тыр мен.
 
Эрткен кижи мактап ханмас элбек аңнар
Эзим-каскак, каъттар, сыннар шыва берген:
Өөр-өнер чараш кылдыр чыглып алган
Өрү-куду шуужуп турар магаданчыг,
Аңгыр-казы, айлаң-кужу дүне-хүндүс
Амыранчыг аян ырын ырлажып кээр
Эртинелиг эки чуртум, хөглүг чуртум,
Эрес-омаам сенде болгаш, ынак-тыр мен.
 
БИЕЭДЕ  БИР  КОРТКАНЫМ
 
1
Өскелерниң кадыг чаңы
Өскүс төлдүң чүрээнге өлүм.
Өйлеп-өйлеп бодап кээрге,
Өлү бээри – мөңге чыргал.
 
Шак оон дезип, аалдар кезээш,
Шактырбаан-даа ары ховар:
Аштап келир кызыл хырын
Аңаа сени ыяап чыгаар.
 
2
Бир-ле катап кожай куруяа
Бичии хевек каап бергеш,
Оо-хоран дылы-биле
Оозун  холуп, дузап-ла ор.
 
Көңгүс черле хилинчек чок,
Хөөрде чыткан адам-ием
Баштарын-даа коваңнадып,
Бак сөглеп шаанга кирди.
 
3
Шала кежээ имиртиңде
Шары мунгаш, чоруплаттым:
Шаттар шупту энчек эштип,
Чаштынган дег, чидип-ле тур.
 
Чүгле шарым дуюглары,
Чүткүп, ышкаан думчук даажы
Чаңгыс мени аргалаан дег,
Чазырткайндыр саяктап ор.
 
4
Улугларның чүдүг-сүзүү
Уругларга буру сургаал –
Черде, сугда, чевег-хөөрде
Чеже дүрзү чогаатпаан дээр.
 
Ында-мында «ой-ойт», «а-айт» дээр,
Ымыраа дег ыглажыр-даа,
Шалба туткан аза мени
Чандыр каггаш, «халак-даа» дээр.
 
Чежеге ынчаар кортканымны
Черле көңгүс билинмес мен:
Чеди-Мыйгак сылдыс безин
Черден хойгаш, маңнашканзыг.
 
Өзен куду – салгын аайлай
Өгде челбээн тараа чыды,
Өдексиг от ыжы келди –
Өөрээштиң, ыглапкан мен!
 
ШИИЖЕКЧИГЕШ
 
Торгу-маңнык өңнүг,
Довук ышкаш боттуг,
Чиңге хемде чурттуг
Шиижекчигеш чораан.
 
Чочагайлап чиир дээш,
Чолдаш-чалдаш ушкаш,
Бичии хырнын иштеп,
Бир-ле черге келген.
 
Кара суглар амзап,
Хадың, пөштер дамчып,
«Чиийн-чиийн» кылдыр эдип,
Чимзенип-ле чораан.
 
Чочагайы көвей
Чокпак шивээ үнгеш,
Казыттынып ора,
Канчангаш-ла көрген:
 
Карактары кызыл
Хартыгажык орган.
Корга берген шиижек
Хоруй берген орган.
 
Хартыганы көөрге,
Халып келир четкен,
Чылыг ханны бодааш,
Шымдыланып орган.
 
Шиижек черже көрген:
Ширнең биле Чыргал
«Сыгыр-октуг» туткан
Сымыранчып турган.
 
«Шымда-шымда» дишкеш,
Шыгаап үнүп келген.
Шиижек күжүр коргуп,
Шимдинипкен орган.
 
Дарс-тог-ла диген,
Далдырткайны берген.
Хартыгазы черде
Ханы төктүп чыткан.
 
Ширнең биле Чыргал
Шиижективе көргеш:
«Дайзының өлген,
Тайбың чуртта!» дишкен.
 
Шиижекчигеш өөрүп,
Чиңге хемин мактап,
Кайгамчыктыг ырын
Харам чокка ырлаан.
 
АЧАМ ХОЛУ
 
Авазы дег, ачазы дег
Азыралдыг чүве-ле чок;
Айы биле хүнү-ле дег
Айдың чырык чүве-ле чок.
 
Улустуң ырындан
 
Арттың бедии кылчаң дижир,
Хаттың кагыы ооң үлүү;
Ада чүрээ кадыг дижир,
Ажыл кадыы ооң үлүү.
 
Тараа дизе, андазында,
Дайзын келзе, дайызада,
Ада холу эрбенниг бол,
Ажы-төлге алдын-мөңгүн.
 
Оглун-кызын эргеледип,
Ойнап орар чайы ховар –
Чаңнык, үер, шуурганныгда
Чаштарынга чаглак, шивээ.
 
Эргелеткеш, куспактаптар –
Ээгилерни хөндүрген дег,
Кадыг мөге ачам холу
Кажан шагда чөленгиижим.