VI

Алупкага чедир олар чүве-даа чугаалашпааннар. Кырган орук дургаар ышкыштап, улуг тынып каап чораан. Сергейниң арнының өжээнниккен шиитпирлиг шинчизи хевээр. Олар хонар дээш, «Ылдыз» («Сылдыс») деп чараш аттыг боктуг-чамныг кофе ижер бажыңга доктааганнар. Турк кижиниң ол өргээзинге даш чонар гректер, чер казар турктар, аар-саар ажыл кылып, тоткан черге тос, аштаан черге алды хонар элээн каш орус ажылчыннар, Россияның мурнуу талазында тояап чоруур хөй санныг сезинчиг кижилер хонуп чыткан бооп-тур. Кофе ижер чер чогуур шагында хагдына бээрге, кижилер шупту-ла хананы дургаар салган саидайларга база шала кырынга чыткылап алыр, кажарааннарының сезик- тии кончуг, үнелиг-ле болгу дег чүү-хөөзүн болгаш идик-хевин сыртангылап алгылаар.

Шала кырынга кырган-ачазы-биле кады чыткан Сергей оваарымчалыг тургаш, шимээн чокка кеттине бергенде, дүн ортузу оранчок ашкан турган. Улуг соңгалар өттүр өрээлче айның бүлүргей чырыы кирип, шалага дөжелип, аай-баш чок удуп чыткан кижилерге дээрге, оларның качыгдалдыг арыннары өлүг чүве дег көстүп турган.

— Үш дүн ортузунда кайнаар баарың ол, оол? – деп, эжик аксында барган Сергейни кофе ижер черниң ээзи аныяк турк Ибрагим уйгузу хевээр кый дээн.

— Үндүрүп көр. Херек бар! – деп, Сергей шыңгыы шинчилиг харыылаан.

Эзеп, дырбанмышаан, дылын тыккыладып баргаш, Ибрагим эжиин ажыдыпкан. Татар базаарның тар кудумчуларын кежир караңгы хөлегеге шуглаткан, кудумчу ол чарыында чавыс ханаларлыг бажыңнар айның ак чырыында чиктии кончуг агарып турган. Суурнуң ырак кыдыында ыттар ээргилээн. Кедеки орукта саяктаан аъттың даваннарының токкулаан даажы дыңналган.

Оол караңгы бөкпек кара-кара кипаристер аразында согуна хевирлиг ногаан бөпүрүктүг ак хүрээни эрткеш, кызаа ыргак кудумчу-биле улуг орукка кирип келген. Чиик болзун дээш, Сергей даштыкы хевин безин кетпээн, чуга чүвүрлүг чораан. Ай ооң артындан дээп турган, ынчангаш хөлегези ооң мурнунда кара, чиктин кончуг, чолдак дүрзү болуп маңнап чораан. Оруктуң ийи талазында дыдыраш кара шырыштар бар болган. Бир-ле черде куш кезек бол- гаш-ла, чиңге чымчак үн-биле «Удуп чыдыр мен!.. Удуп чыдыр мен»… дээн ышкаш чаңгыс аай эткилээн. Сактырга, ол дүнеки ыржымда кандыг-ла бир муңгак чажыт чүүлдү чөптүү кончуг таңныылдап, уйгузу-биле, могап-турупканы-биле хейде-ле, демисежип: «Удуп чыдыр мен, удуп чыдыр мен!»… деп, кайы-бир кижиге бүзүрел чок хомудаан-даа дег. А караңгы шырыштарның болгаш ыракта көгүлдүр-кара арга-ыяштың кырында Ай-Петри даа бедип, бодунун, ийи диш дег бажы-биле дээрге шаштыгып, мөңгүннеп каан картоннуң канчаар-даа аажок улуг кескиндизинден кезип каан чүве дег чиик, тода, шүүлең болу берген бедип турган.

Ол ыржымда Сергейниң базымнары тода болгаш даашкыр дыңналыр, арай коргунчуг болза-даа, ооң чүрээнде сактып четпес дидим сеткил хайнып, бүгү боттуң өзээн өдүп чораан. Бир черге үнүп кээрге, далай көстү хонуп келген. Канчаар-даа аажок улуг, оожум далай байырланчыы кончуг шимээргээн. Дээрниң кыдыындан эрикче мөңгүннелчек кырлаң чалгыг сирти шөйлү берген чыткан: далайга ол баргаш, чиде бээр, ында-хаая айга кылаш кынныр, а эрикке келгеш, силгипкен калбак демир дег, шииледир моңнагылаар.

Паркче кирген ыяш хаалга-биле Сергей шимээн чок чылбыртып кирипкен. Шыргай ыяштар адаанда дүмбей караңгы. Ырак эвесте чыдын чытпас кара сугнуң даажы дыңналып, ооң шык соок тыныжы билдинип келген. Көвүрүглеп эртерге, ыяш шывыы илези кончуг дагжаан. Ооң адаанда суг караңгы болгаш коргунчуг. Оон ыңай аргып каан чүве дег кирижелген глициний деп үнүш бүргээн бедик шой хаалга таваржып келген. Ыяштар өттүр айның херелдери херимниң угулзаларынга шала көксүмээр бооп дээп турган. Ооң ындында база-ла караңгы болгаш коргунчуг шыпшың.

Сергей каш секундада чайгылып, дедирленип, харын-даа коргуп турган. Ынчалзажок ол аар сеткилди ажып эртип, дидими кончуг сымыранган:

— Ыяап-ла кире бээр меи! Көрүп турзун!

Хаалгаже халбактанып үнери берге эвес болган. Хаалганың каас чараш шой угулзаларынга тептинип, туттунуп үнерге, ооң холдары болгаш буттары эптежип-ле турган. Хаалганың оранчок кырында бир чагыдан өске чагыже кежир салып каан калбак даш оорга бар болган. Сергей суйбанмышаан, ынаар үне берген, ону баартактанып алгаш, буду-биле тептиниптер бир-ле чүвени дилеп, аяар бадып эгелээн. Бир холу-биле оорга кыдыындан туттунгаш, барык астына берзе-даа, буттарын тевер чер тыппаан. Хаалганың кырында оорга бедик, а ийинге баргаш, чавызай бээр деп ынчан оол билбээн, ынчангаш ооң мага-боду аары кончуг халаңайны бээрге, коргунчуу кончуг болган. Адак соонда оол шыдашпайн барган: ооң салаалары кандыг-бир чидиг чүведен туттунгаш, адырлы берген, оол черже караш-ла дээн.

Адаанда үүрмек сай дагжаан, дискээ аарышкылыы кончуг ажыш дээн. Кезек када дөрт-даяктап көжүй берген турган. Сактырга, чайлаг суурнуң бүгү чурттакчылары оттуп кээр, кызыл хөйлеңниг шириин чалча маңнап келгеш, алгырып-кышкырып, хөлзеп-ле үнер ышкаш болган… Экизи көрген, садта ыржым хевээр. Чүгле «Шу-жжу… жжу» деп, дыңналыр-дыңналбас чаңгыс аай шиилээн үн дыңналган.

«Ах, кулактарым дүүңейнип турары ол ышкажыл» — деп, Сергей бодап каан. Оон туруп келген. Сад ишти коргунчуг, элдептиг, тоол-домак дег, уйгуга туттурган чыткан. Чечек тараан черде чечектер ужуру билдинмес хөлзээзин-биле мөгейип, сымыранчып, бот-боттарын кайгашкан чүве дег, караңгыда бүлүргей көзүлген. Саң дорт, кап-кара, чаагай чыттыг кипаристерниң сүүр-сүүр баштары, чемелээн дег, оожум чайганып каап турганнар. А кара суг ындында шырыш аразында уйгузунга бастырган бичии куш шагжоок эдип, «Удуп чыдыр мен!.. Удуп чыдыр мен!.. Удуп чыдыр мен» деп олурганзыг болган.

Орукта оңгаар-дескээр карышкан хөлегелиг черни Сергей арай боорда танып чораан. Кожай бажыңынга четкиже, оол кагжыргай сайга элээн үр кылаштап келген.

Амгызы дег шак ындыг шыланчыг, хилинчектиг, чааскаанзыргай кылдыр оол бодун кажан-даа бодаваан. Хензиг, ырбыска оолдуң базым бүрүзүн караңгы кара соңгалардан кыжанып хайгаарап, чаштынып чыдар кам-хайыра чок дайзыннар бо улуг бажыңның булуң бүрүзүнде бар ышкаш сагындырган. Дайзыннар кайы-бир кижиниң килеңниг коргунчуг дужаалын манап, шимээн чокка хоруп чыткан дег сагындырган.

— Ыт-даа бажыңда эвес, аңаа турбас ужурлуг! – деп, оол уйгу-дүжүнде чүве дег сымыранган. — Бажыңга сыыгайнып туруптар болгай аан, улустуң хөңнүнге дээр…

Ол чайлаг бажыңны бир дескинген. Артыкы талазында, делгем шөлде, чалчалар олурар чүве боор оң, элээн каш бөдүүн бажың бар болган. Демги улуг бажыңның-даа, ол бажыңнарның-даа соңгазында от кыппас, чүгле ай херели оюк-телик чайынналган. «Моон дедир чана албас-тыр мен, черле хоржок- тыр!» деп, Сергей муңгаргай бодаан. Хенертен ооң сагыжынга кырган, хириледир долгап ойнадыр эрги багай долгаар-хааржаа, кофе ижер черлерге хонгулааны, сериин кара суглар чанынга чемненип тургулааны сагышка кирген. «Ажырбас-ажырбас, мындыг чүве ам черле болбас» — деп, Сергей муңгаа кончуг катаптаан. Ооң бодалдары бүзүрел чок болган тудум-на, кортканы харын чидип, улам шиитпирлиг болгаш каржы кыннып келген.

Дыка-ла ыракта бир черде ыт кончуг чиңге сыйт дээн ышкаш болган. Оол тынмайн-даа, бут баштап турупкаш, кызып-кызып дыңнаалаан. Ыг шимээни база катап дыңналган. Сактырга, ол үн Сергейниң чанында агаар дамчыдар дөрт булуңнуг хоорзалыг даш подвалдан келген ышкаш бооп-тур. Чечек аразы-биле эрткеш, оол ханага чоокшулап келгеш, бичии үтче бажын суккаш, сыгыра каапкан. Адаандан оожум, оваарымчалыг дааш дыңналгаш, ол-ла дораан чиде берген.

— Арто! Артожук! — деп, Сергей сирилээш үн- биле ыдын кыйгырган.

Ыттың соксаал чок сыылаан ээргизи садты долуп, бүгү-ле булуңнарга тарай берген. Ыдының ол ээргени-биле, өөрүшкү-биле кады хомудалдың, хорадалдың сеткили болгаш хөрек саргыышкыны холушкан. Бир-ле чүведен хосталыр дээш, ыттың күш-биле шелгиленгени подвалдан дыңналган.

— Арто! Хөөкүй ыдым!.. Артожук!..—деп ыглаан үнү-биле оол катаптаан.

— Эй, куурумчу! — деп чоон үн адаандан дыңналган. – Фу, аза!.

Подвалда бир-ле чүве барып дүшкен. Ыт узадыр-узадыр кооладыр ээре-ле берген.

— Сокпа! Ыдым сокпа, кулугур! – деп, Сергей даш хананы дырбактап, кылыктанып алгырган.

Оон чүү болганын Сергей кандыг-бир коргунчуг дембээрел дег бүлүртүң билир. Подвалдың эжии дааш-шимээн-биле ажыттына берген, оон хаалгачы үне маңнап келген. Чүгле чаңгыс иштики хептиг, кызыл бут, селбер салдыг, ооң арнынга дорт дээп турган айның чырыында куу кижи Сергейге улуг күчүтен, ажынып хорадаан тоолчургу маңгыс ышкаш сагындырган.

— Кым келди? Бооладым-на! – деп, хаалгачының үнү парк долдур чаңнык дег чыжырт дээн. — Оорлар келди! Тонады-ла!

Ол аразында ажык караңгы эжиктен борбак ак Арто ээрбишаан үне маңнап келген. Ооң мойнунда хендир үзүү халаңайнып чораан.

Оол чүү-даа дээр харык чок болган. Хаалгачының коргунчуг дүрзүзүн көрүп кааш, хол-буду ээлбестеп, бүгү мага-боду көжүй берген. Ынчалза-даа ооң ол байдалы, аас-кежии болуп, дүрген эрте хона берген. Сергей боду безин билбейн, узуун кылдыр кышкыра каапкаш, уш-баш чок, орук-даа дивейн, подвалдан ырадыр дезип ыңай-ла болган.

Ийи моң демир дег апарган буттары-биле черге быжыг иттикпишаан, ужар куш ышкаш, дүрген маңнап-ла олурган. Ооң-биле кожа Артозу өөрүшкүлүү кончуг сыылап ээрбишаан, чүгүрүп чораан. Ооң соонда хаалгачы элезинни кайырады маңнап, хорадап карганып кел чыткан.

Хенертен Сергей хаалгага үскен, оон ыңай орук чок деп бодал ооң бажынга ала-чайгаар кире хонуп келген. Ак даш хана биле кипаристерниң аразында чиңге караңгы дилиндек бар болган. Сергей боданмайн-даа, корткан сеткилинге чагырткаш, доңгайгаш, дилиндекче кире халааш, хананы дургаар маңнап каан. Чук чытталган кипаристерниң чидиг бүрүлери ооң арнынга дээп-ле чораан. Ужуп-туруп, дазылдарга чара тырттырган холунуң аарыырын бе- зин эскербейн, бодунуң алгызын-даа дыңнавайн, шуут күдүйүп алгаш, буруңгаар ыдып-ла турган. Арто оон чыда-даа калбаан.

Бир талазы бедик хана, өске талазы сырый кипаристерлиг чиңге коридор-биле маңнап, кортканындан угаан-кудун оскунган оол, дүп чок тамыда кирген аң дег, каш удаа төөректелип келген. Ооң аксы-боску кургаан, тынарга, хөрээн муң-муң ине-биле кадап турган ышкаш болган. Хаалгачының ыыды бирде солагай, бирде оң талазында дыңналыр, а ээдерээн оол хаалганың чанында кызаа караңгы дилиндектеп аай-дедир маңнавышаан.

Ам-на Сергей шуут харыксыраан. Аңаа кандыг-даа коргунчуг чүүл хамаан чок, харын-даа соок, өлүг чүве дег апарган. Бир-ле ыяш доразынга сыңны бергеш, ооң унунга кыстынгаш, карактарын шийипкен. Дайзынның буттарының адаанда элезинниң даажы улам чоокшулаан. Артозу аяар сыылааш, Сергейниң дөңмээнге думчуун үстүрүп алган.

Оолдан ийи базым хире черде бир кижиниң ыңай-бээр иткилээни будуктар дагжаан. Сергей анаа-ла өрү көре каапкаш, сөглеп четпес өөрээш, хенертен тура халып келген. Ооң олурган черинде херим ханазы элээн чавыс болган, кулаш хире-ле бедик. Ооң кырында чугайда шил бузундулары буза шапкылап каан болза-даа, Сергей оон чалданмаан. Артону белинден сегирип алгаш, херим хана кырынче үндүрүпкен. Угаанныг ыды ооң сагыжын эндевээн. Ханаже дүргени кончуг дырбактанып үнгеш, кудуруун чайгылап, өөрүшкүлүү кончуг ээргилээн.

Кипарис будуктарының аразындан улуг кара дүрзү көстүп келген үеде, Сергей хавазының соондан хана кырынга үне берген болган. Ыт биле оол, ийи ээлгир, чиик амытаннар, адаанда чыткан орукче шалыпкыны кончуг дүже халышкан. Оларның соонда хаалгачы эки-бак сөглеп алгыргылаан.

Хаалгачы ийи өңнүк дег ээлгир эвес болганы ол бе, та садка ыңай-бээр дилеп, дескингеш, могап, дургуннарны чедип шыдавазынга чөгенгени ол чүве ийик бе, оларны оон ыңай сүрбейн барган. Ынчалзажок аспактан уштунганындан өөрүп чалгынналган ийи өңнүк дыштанмайн-даа кушталдырбышаан. Хава мурнукузу дег сула чүгүрүп чораан. Сергей ам-даа сести-сести хая көрүнмүшаан. Артозу олче шурап, кулактарын база үзүк хендирин чайгылап, оолдун эриннерин чылгаарын оралдажып шурагылаар-даа.

Ол оол кырган-биле кады демин хүндүс чемненгени кара суг дөзүнге келгеш, оожургаан. Соок суг кыдыынга чыда дүшкен ыт биле оол арыг кылаң сугну үр-ле ишкен. Олар иткилежип, мурнун хунаажып чытканнар. Бажын биче када-ла көдүргеш, дыштанып алыр аразында, чырыктарындан суг дамдылап турган, а сугдан адырлып чадашканнар. Олар сугдан адырылгаш, оон ыңай чоруп олурда, оларның хеверик хырыннарында суг койтугайнып чораан. Айыыл чайлаан, ол коргунчуг дүннүң болуушкуннары ис чок эрте берген, ынчангаш даң бажының шалыңынга чугдунган бүрүнүң чаагай чыды келир кара шырыштар аразында айның чырык херелинден агарып чыдар орук-биле чоруурга, оол биле ыттың кайызынга-даа өөрүнчүг болгаш чиик болган…

«Ылдыз» дээр шайлааракка чедип кээрге, Ибрагим оолду аажок чемелеп кончаан.

— Бо канчап барган оол сен? Каяа, чүнү канчап чорааш келдиң? Ой-ой-ой, ынчап болбас чоор…

Сергей кырганны оттурар бодаваан, ынчалза-даа Арто ону оттурупкан. Чыткан кижилерниң аразындан ашакты дораан-на тыва тыртып алгаш, сыйыгайнып, аксы-думчуун, караан, чаактарын чылгап, кудуруун чаярга, кырган дораан отту хонуп келген.

Кырган отту хонуп келгеш, мойнунда хендир үзүү сөөрткен Артону, идик-хеви довурак-малгаштыг, келген дораан-на чыда дүшкен Сергейни көрүп кааш, чүвениң ужурун билип каан. Сергейни оттургаш, айтырар бодаан, ынчалза-даа Сергей ийи холун шөлээн чада каап алган, аксы ажыттына берген, удаан чыткан.