Чечен-Кыс

(Куулар Чанзан-оол Булуңмаевич ыткан)
 
Эрте шагның эктинде, бак шагның бажында, эңге-доңга турар шагда,  буга мыйызы буступ дүжүп, шары мыйызы чарлып дүжүп турар шагда Кашпал-Хемниң бажын чурттаан, багай кырган адалыг,  Чечен-кыс деп херээжен уруг чоруп-тур эвеспе.
Аалының адаанда малы башкарылбас, эди эгерилбес Караты-Хаан чүве тур. Аскактан-Самын-Хавычы чылгычылыг, Саам-Куу кадынныг, аъдын алыр, бодун алыр  ийи хаалыг чүве тур. Чаңгыс оолдуг,  аг-шериглиг-даа чүве эргин.
Хаан бир эртен туруп келгеш,  кара торгу тонун эгин салып алгаш, чунуп олургаш, бодап олуруп-тур. «Бо хемде чурттап турар багай ашактың уруун чаңгыс оглумга ап бээр тур. Ол уруг-биле, кайы-хире уруг эвес,  мөөрейлежип көөр тур»  деп бодап ап тур.
Бир эртен Чечен-кыс инек саап олурарга,  хаан чортуп олурган.
Хаан дүшкеш,  аъдын баглаашка баглааш,  кылаштап олурда,  Чечен-кыс уткуй кылаштай бергеш:
– Хаан, амыр! – деп, амыр-мендизин айтырып, багай адазының өөнче чалап кииргеш, амданныг шайын хайындырып кудуп, аъш-чемин, чигир-боовазын ширээзинге салып хүндүлеп тур.
Хаан олургаш, Чечен-кысты:
– Мөөрейлежир дээш, келген кижи мен. Ам эртен база келир мен. Хүл чеп-аргамчыдан эжип каар сен – деп тур.
Чечен-кыс олургаш:
– Ол-даа чайлыг ыйнаан, хаан – деп тур.
Хаан-даа аъттангаш,  чоруй барган тур эвеспе.
Багай кырган адазы олургаш:
– Ол хаанның «Хүл чеп-аргамчы эжип каг» деп чүзүл,  уруум? – деп айтырып тур эвеспе.
Чечен-кыс:
– Мени кыжырып олурар хаан тур, ачай – деп харыылап тур.
Чечен-кыс сигенни эшкеш, шөе салгаш,  ужунга от салып каарга,  бир ужунга чедир  хып үне берген.
Хаан база-ла чортуп олурган. Чедип келирге:
– Аргамчыңны эжип кагдым, хаан. Дергилеп алыңар! – дээрге, хаан-даа кайганып, боданып тур.
Өгже киргеш:
– Ам эртен келир мен. Эр шары сүдүнден саггаш, элчиген тарактан тарактап каар сен – дээрге, Чечен-кыс олургаш:
– Күүседир-ле бооп тур мен – деп харыылап тур эвеспе.
Хааны аъттангаш, чана берген тур.
Ам эртен хаан база-ла чортуп олурган. Аъдын баглааш, өгже кылаштаан. Чечен-кыс тургаш:
– Өгже кижи кирбес ийин, хаан, ачам төрүүр деп тур – дээн.
Хаан тургаш:
– Эр кижи канчап төрүүр чүвел? – дээрге,  Чечен-кыс:
– Эр кижи төрүвес болза, эр шарыдан канчап тарак үнер чүвел? – деп харыылаан.
Хаан аңаа база уттургаш, аъттанып, чана берип тур эвеспе. Хаан аалынга баргаш:
– Чечен-кысты кел деп эккел! – дээш, эзерлиг аъдын четтиргеш, хаазын чорудуп тур.
Хаа-даа Чечен-кысты хаанның аалынга эккээрге, хаан, кадын чиң шайын хайындырып кудуп, чигир-боовазын салып, улуг ирттиң ужазын чаглап салып, хүндүлеп тур иргин. Хаан олургаш:
– Бо хүн хой кадарар сен. Бо турган арыг кыдыынга кадарар сен. Хой адавас, суг адавас, өшкү адавас, бөрү адавас сен! – дээрге, Чечен-кыс олургаш:
– Хаан кижи айбылаарга,  карачал кижи баар-даа ужурлуг чүве ыйнаан – дээш, хоюн кадарып үндүре берип тур.
Бир-ле суг кыдыы улуг туруг баарынга хоюн кадарып чоруурга,  бөрү маңнап келгеш, бир өшкүнү сегирип ап тур эвеспе. Чечен-кыс:
– Улуур маны шаалама кыдыында шаккылама баарында тудуп алды! – деп  кыйгырып тур.
Хаанның ара-албатызы чыглып кээрге, хаан боду бөрү бооп хуулуп алган, өшкүнү тудуп ап турган болган тур.
Уруг хоюн кадаргаш, кежээ эккелген. Хаан олургаш:
– Мен-даа силерни ам үш удаа мөөрей кылгаш, удуп-даа чададым – деп  чугаалап олурган чүве иргин.
Чечен-кыс аалынче чана берип тур. Чедип келирге, багай адазы:
– Хаандан сени чүге кел дээн чүве тур, уруум? – деп айтырып-даа олурган чүвези иргин.
Уруг олургаш:
– Чүве билбес хаан тур. Хой кадарар дээрге,  хоюн кадарып бергеш,  келдим – деп харыылап тур.
Демги хаан-даа:
– Бо чаңгыс оолдуң чүве билбези кончуг оол-ла болгай. Эдертип, көөр дээш, аргадан аңнаар-дыр – деп,  күш-хүнезин белеткээш, оглун эдерткеш, чорупкан чүве тур.
Бир аргаа баргаш, аңнаар чурумун айтып бергеш, оолду-даа чоруткан.
Удатпаанда оглу чедип келген чүвең иргин.  Адазы айтырарга:
– Бир элик оглун эмзирип турар чүве чорду – деп харыылаан чүве тур.
Хаан пажынче эъдин дүлгеш, аргазынче базып берип тур.
Дедир чедип келирге, оглу демги эъдин хайындырбышаан.
– Эъдиң канчалды? – деп айтырарга:
– Эдиректер* ушкаш, салдап турар чүве тур – деп харыылап олуруп тур.
Хаан-даа чүү боор, оглунуң эрес күчүзүн билип алыр дээш, шенелдезин кылырга, арга чок  багай оол болган тур.
Хаан-даа боданып,  аалче чангаш,  «Өглевес болза, хоржок-тур»  деп билип алгаш, чанып тур эвеспе.
Ам чүү боор,  улуг ак өгнү тиктирип,  ара-албатызынга челелиг кунун челези-биле туттуруп, челелиг бызаазын челези-биле туттуруп, арага-дарызын чыгдырып, эът-чем, боова-боорзаан быжырып,  белеткеп,  мөңгүн аастыг улуг сарыг көгээржикке арагазын куткаш,  улуг ирттиң ужазын ийи хаазынга дергилеткеш, Чечен-кыстың адазынче чоруткан чүвези иргин.
Ол  аалга ийи хаа чеде бергеш, кудазынга кулуруг кадаан куду тудуп, ак кадаан өрү тудуп:
– Бурганга дежи өргүп келдивис – деп чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Ашак-даа чүү боор, бодунуң дөргүл-төрелин чыып, эккелдиргеш, арагалап, амырап,  Чечен-кысты ам үш хонгаш чедирип дужаары-биле дугуржуп, чугаалаан чүве иргин.
Үш хонганда, уругну-даа хаан кудазының аалынга чедире бергеш, чеди хонукта арагалап,  амырап-чыргап келгеш, кудалар-даа тарап чаңгылаан чүвең тур эвеспе.
Ам хаан:
– Хүн үнер чүкте чурттап турар  бай Караты-Хаан-биле адаан-мөөрей кылыр кижи мен, ону чугаалажыр –дээш, ийи хаазын эдертип алгаш, чоруп тур.
Хаанның аалынга чеде бээрге, демги хаан хаалары-биле катай тудуп алгаш, хаанны черип каан дас хөм кырынга ийи холу, ийи будундан хере шаап каап тур. Ийи хаазы база-ла кадыг-шыңгыы бекте кирген чүве тур.
Хаан-даа ол хаандан чөпшээрелин алгаш, аалынче бижик чорудуп тур. Ол бижиинде:
– Бодум болза хевис кырында чыдыр мен, дөрт хаа кижи дөрт таламда бараан бооп тур – деп бижээш, чоруткан.
«Ийи хаа кончуг чымчак торгу кырында чыдып турар» деп бижик чедип келген. Ол  бижикти ара-албаты,  аг-шериг-даа ужурун билип шыдавас болган чүве тур эвеспе.
Кара чаңгыс Чечен-кыс номчуп көргеш:
– Хаан  «Хевис кырында чыдыр мен» дээр чүвези  кадыг шири ышкаш, хөм кырында хере шаптырып алган. «Дөрт хаа дөрт чүгүнде бараан бооп тур» дээр чүвези  дөрт өрген каккаш,  хере шаап каан кижи тур. «Ийи хаа торгу кырында чыдар» дээр чүвези   кадыг берге черде кадагаладып турар улус тур иргин.
Чечен-кыс олургаш:
– Ол хаан-биле «Адаан-мөөрей кылыр мен» дээш, боду чоруй барган кижи канчаар боор. Ол хаан-биле чаа-дайын-даа кылып шыдавас силер. Ол хаандан дилег кылгаш, буруузун бодунга хүлээткеш, күрүне чагырар эргезин дүжүрүп казыыр хаан тур – деп,  мындыг чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Ам канчаар, хаанның буруулуг херек кылганы шынныг чүве болганда, мөңгүн аастыг улуг сарыг көгээржиктерге арагазын,  улуг ирттиң ужазын, кулаш кадактарын алгаш,  кандар апарган хаанның херни Чечен-кыс  бир эштиг хапкан тур эвеспе.
Чеде бергеш, аъттарын баглагылааш, хаанның өргээзинге киргеш, амыр-мендизин айтырып, куруг кадаан куду тудуп, ак кадаан өрү тудуп, бараалгап, арагазын сөңнеп  кудуп,  ужур чүүлүн чугаалап тур.
Хаан-даа чүү боор, демги хаанны ийи хаазы-биле буруузун хүлээткеш, хостадып бээрге, чанып кээп тур эвеспе.
Хаанны хаан ширээзинден солууру-биле ол күрүнүң  бүгү ара-албатызын,  аг-шериин чыггаш, улуг найыр-доюн кылгаш,  улуг хаазын хаанның ширээзинге хаанга томуйлап олурткан тур эвеспе.
Ол барды, мен келдим.