Кажар-Аңчы

(Севен-Ойдуп Ондар Эртинеевич ыткан)
 
Шыяан ам,  шаг-шаанда бир черге ийи ашак-кадай чурттап чораан чүвең иргин. Ол  ашак-кадай бир аъттыг, каш өшкүлүг, ээрги калдар ыттыг чүве-дир.
Аалдың бүгү ажылын кылыр,  каш малын ажаар кижи чүгле чаңгыс кадай чүве-дир эвеспе.
Ашак чүгле аалының чанында аргадан бичии ыяш-чээрген чүктеп эккээрден башка,  чүнү-даа кылбас,  чемненгеш,  удуур,  бо-ла  ашак чүвең иргин.
Кадай бир-ле хүн боданып олургаш:
– Эр кижи чаңгыс-даа катап  ырак-узак чорук-шоор-даа кылбас,  ажык-тывыш-даа чок боорга,  черле кайын боор! Аъттанып-толанып алгаш,  аңнап-меңнеп, олча-тывыштан эккеп көрем – деп-тир эвеспе.
Ашак тургаш:
– Иеден төрээ-ле,  кылып көрбээм чүвемни кайын кыла аар мен – дээш, ынаваан чүвең иргин.
Оон кадай-даа чүзү боор, «Канчалза,  эки чоор, бо ашакты?» деп боданып оргаш, «Ындыг эвес, ам эртен аалдың артында кырлаң кырынга бир сыңый саржагдан аппарып кааш, оон бээр-даа болза, олча-тывыштан хайдынып көр деп көгүдүп көөр-дүр»  деп бодап алгаш, эртенинде даң бажында бир сыңый саржагны кадай кырлаң кырынга аппарып кааш,  удуп чыткан ашакты оттургаш,  шайын кудуп, аъжын-чемин салып бергеш, ашакка чугаалап-тыр эвеспе:
– Эр кижи черден эргекке үш ораажы бээр удазын-даа тып аар болза,  олчазы боор болгай. Черле чүү тыптыр эвес,  оода аал артында кырлаңдан бээр  барып көрем – дээрге:
– Шынап-ла але – дээш, ашак кырлаң кырынга үнүп кээрге,  бир сыңый саржаг чыдып тур эвеспе.
Ашак-даа чүү боор, амыраан-өөрээнинден алгырып-кышкырып, саржаан тудуп алган,  кадайынга сыр-кара маң-биле кээп тур эвеспе.
Кадай тургаш:
– Ол болбас ийикпе, олча деп чүве. Ам эртен ооң ындында кырлаңдан бээр барып көрем – деп-тир.
– Ынчап көрейн хан*– деп,  ашак-даа четтикпейн олуруп-тур.
Ооң эртенинде кадай ооң ындында кырлаңга биче кырын чөкпек аппарып каап-тыр.
Ашак-даа чүү боор, ол кырлаңга үне бээрге,  биче кырын чөкпек чытканын тып алган. Дүүнгүден-даа артык амырап:
– Ам даарта ооң ындында кырлаңче үнүп көрейн, кадай – деп, маңнап кээп тур эвеспе.
Кадай-даа чүү боор, ооң эртенинде, даң бажында кырлаңга улуг хап ааржызын аппарып каап-тыр эвеспе.
Ашак-даа чүү боор, ооң ындында кырлаңдан улуг хап ааржы тып алган,  улам амыраан-өөрээн-даа келген чүвең иргин. Оортан келгеш, ашак-даа чүү боор:
– Ындыг эвес, ам эртен аңнап чоруп көрейн – деп дүвүреп туруп берип-тир эвеспе.
Даартазында ашак-даа чүү боор,  аъдын эзертеп муңгаш, ыдын четкеш, боозун чүктээш,  алдай-таңдызынче чортуп үнүп-даа каан чүвең иргин.
Ол бар чыткаш,  бир дилги изинге таваржы берип-тир эвеспе.
Ол дилгини истеп  бар-ла чыдарга, алдай-таңдының аар ийинде ак чазының ортузунда  ийи аастыг үңгүрче кирген бооп-тур эвеспе.
Оон күжүр эр-даа чүү боор, аъдын баглаар чүве тыппайн,  ыдының мойнунга баглааш, боозун азып каар чер тыппайн, эзериниң бажынга азып кааш, үңгүрнүң бир аксын бөргү-биле дуглааш, бир аксындан боо кузундууру-биле чушкуй-ла берген.
Дилги-даа үңгүрнүң бөрт-биле боошкуннап каан аксындан үне халыырда, эрниң бөргүнүң салдырыы дилгиниң бажынга кедирли бээрге, олчаан кедипкеш, ыңай бооп-тур.
Ыды-даа дилгиниң соондува халыырда, чүгениниң дынын ыт мойнунда баглап каан аът ытка четтирип алгаш, кады чоруй барып тур.
Боозун сегирип аар дээш, көөрге, эзер бажында чүктээжинден адып каан боозун аъды чүктеп алгаш барып-тыр.
Ашак-даа чүзү боор,  аъдының, ыдының, дилгизиниң соондува сыр кара маң-биле халып-ла орган-дыр эвеспе.
Та чежеге маңнап келген чүве, бир черге хой кадарчыларынга ужуражып келгеш:
– Аът четкен ыт, боо чүктээн аът, бөрт кеткен дилги көрдүңер бе? – деп айтырып-тыр.
– Чок, көрбедивис – дээш,  ол  улус чер шаанга чедир  каттыржып-тыр эвеспе.
– Кижи чүве айтырарга,  кыжырып-шоодуп, каттыржыыр,  кандыг аай улус силер? – дээш, ажынып-хорадап, чаңчапкаш, оон ыңай-даа база кара маңы-биле халып-ла орган-даа эр чүвең иргин.
Бир черге келгеш,  изиинге, аарынга шыдашпайн,  ийи идиин уштуп октапкан.
Бир черге келгеш,  тонун уштуп октаан.
Адак сөөлүнде бир черге келгеш, эң сөөлгү хевин, иштики хевин  уштуп октааш, кандыг-даа хеп чок,  шуут үчүген чанагаш халып-даа орган эр чүвең иргин.
Бир-ле черге маңнап оргаш,  боданып кээрге,  хүн-даа ашкан, дүн-даа дүшкен бооп-тур.
Ам дедир-ле изин истеп,  идик-хевин тып аар дээрге, та кайда, чүде чүве, оранчокта калган черниң аай-дедири-даа билдинмес. Аштаан-суксааны-даа, могаан-шылааны-даа кончуг бооп-тур.
Ам хонуп,  даң атсып алыр,  ыжык чер бодап,  чоруп оргаш,  көөрге,  ырак эвес черде ыт ээрер, от кызар,  мындыг бооп-тур.
– Кандыг, чүү-даа болза, ол черге баар-дыр – дээш,  чедип кээрге, кончуг бай аал  бооп-тур эвеспе.
Өглерже кирер дээрге,  үчүген чанагаш кижиниң эвенчиг-чагданчыы кончуг боорга, долдур бызаа кажаалап каан кажаадыва киргеш, бызаалар аразынга удуп чыда хонгаш, эртенинде оттуп кээрге, долгандыр хамык өглер тургулап келген бооп-тур.
Эр-даа чүү боор:
– Ам моон канчап турар чоор? Улус-даа бызаазын ажыдып келир-ле болгай. Чүү дээр, канчалган кижи мен дээр чоор? – деп кайгап-харап, боданып чыдып тур эвеспе.
Ынчап чыткаш, кажаа ойбаандан көрүп чыдарга, өглерден бичии уруглар үнгүлеп келгеш, ойнап, маңнажып-ла турган.
Бир-ле эң улуг ак өгден кончуг каас идик-хептиг уруг үнүп келгеш, ол бичии өөрү-биле кады ойнап, халып бар чыдырда, холундан кылагар чүве уштунуп чаштааш, черде кылая берген чыдырда, бир дөңгүр кара инек туруп,  кылаштап бар чыткаш,  мыяктаарга,  ол  кылагар чүве демги инектиң мыяанга хөмдүнүп каап тур.
Оон дем ойнаан бичии уруглар өглеринче чангылай бергенде, дораан-на улуг ак өгден хамык улус үнүп келгеш:
– Караты-Хаанның даңгыназының муң лаң* мөңгүн өртектиг  алдын чүстүү читкен – дижип-ле,  хамык улустуң шимээни өдекти бир кылдыр  дилеп,  маңнажып-ла туруп-тур эвеспе.
Оон демги эр дыңнап чыдарга:
– Чарынчылар, төлгечилер чалаар. Читкен чүстүктүң кайдаазын тывары-биле төлгеледир –  дижип,  албатылар маңнажып турлар эвеспе.
Демги идик-хеп чок, хоруп, кайгап чыткан ашак ол хамык улустуң төлгечи сураглап турарын дыңнааш, «Ындыг эвес,  төлгечи кижи мен деп көөр-дүр. Читкен чүстүк дээр чүвези дем инек хөме мыяктап каан, кылаңайнып чыткан ол-дур эвеспе» деп бодап ап тур. Ынчангаш дем инектиң кылагар чүве хөме мыяктап каан черин демдектей көрүп ап-даа чыткан чүвең иргин.
Ам Караты-Хаанның бызаазының кадарчылары бызаазын ажыдып аар дээш кээрге,  бызаа аразында үчүген чанагаш кижи органын көрүп кааш, коргуп, халчып ыңай бооп чыдырда,  демги ашак:
– Менден кортпаңар,  албыстыг,  аарыг-даа эвес,  анаа кижи мен. Келиңер, чүвениң ужур-байдалын чугаалап берейн __  дээрге,  демги улус дедир чедип кээп-тир эвеспе.
Оон күжүр эр-даа чүү боор,  ол келген улуска:
– Мен болза  Мерген-Төлгечи деп  улуг лама кижи мен. Шавыраалап бар чыткаш,  аскаш,  аал-оран, кижи, чон дээр чүү-даа чок, ээн черлеп бир чыл ажыр чоруп келгеш,  идик-хеп-даа үстүп, элеп төнген. Мынчангаш силерниң бо аалыңарда тын демичеп*,  арга чоктан тып чедип келдим –  деп-даа  сөглеп орган чүвең иргин.
Ол улус оон дораан-на хаанга барып,  ол кижиниң дугайын бирден-бирээ чокка сөглеп тур эвеспе.
Хаан оргаш:
– Доп-дораан ол кижиге идик-хептен кедиргеш, маа эккелиңер! – деп, чарлык бооп-тур эвеспе.
Ынча дээрге, хаанның ийи хаазы идик-хеп ап алгаш, кажаада орган чанагаш кижиге кедиргеш,  хаанга чедирип эккелген-даа чүвең иргин. Хаан олургаш, ол кижини:
– Кайыын келген, чүү кижи сен? – деп айтырарга, демги бызаа кадарчыларынга чугаалаан чүвезин бүрүнү-биле ынчаар сөглеп берген-дир эвеспе.
Оон ам хаан олургаш:
– Ындыг мерген, төлгечи кижи болзуңза, биске аас-кежик болган-дыр. Мээң биче алдын даңгынамның муң лаң алдын өртектиг чүстүү читкен. Ону черле тып чадап кагдывыс. Төлгелеп көрүңерем, башкы – дээш, олбук-ширээзин салгаш, чиң шайын кудуп, чигир-боовазын салып,  хүндүлеп-даа орган чүвең иргин.
Оон демги «Төлгечи лама мен» дээн ашак-даа чүү боор:
– Төлгелээримде,  шөлээн чер херек кижи мен – дээрге,  бир артык өгге олбук-ширээни салгаш, олуртуп каап-тыр эвеспе.
Оон күжүр эр-даа чүү боор, шо-төлге кылган лама өттүнүп, чалбарып, сүзүглеп, сымыранып-химиренип, шаг-даа бооп оруп-тур эвеспе. Ынчангаш, элээн болганда:
– Алдын чүстүк  инек мыяаның адаанда чыдар чүве-дир – деп-тир эвеспе.
Оон чүү боор,  хаан, кадын баштааш,  хамык улус аал коданын бир кылдыр  инек мыяа аңдара октап, дилеп тургаш, бир чаа өл мыякты ажа кааптарга, ооң адаанга алдын чүстүк бо чыдып тур эвеспе.
Оон Караты-Хаан-даа чүү боор,  ашакты улам-на хүндүлеп, ямбылап-даа оруп-тур эвеспе.
Оон элээн үр олургаш,  хаан алдын-шокар аптаразындан кулаш ажыг барында кадак уштуп эккелгеш,  демги башкызынга туткаш, айыс ап,  тейлээш,  хаан чугаалап тур эвеспе:
– Мээң мында кончуг бугум бар кижи мен, үш ада үезинден бээр. Бистен адырып көр – дээн.
– Ону базып,  чок кылып берип көр,  башкы – деп  дилеп орган-даа хаан чүвең иргин.
Эр-даа чүү боор, «Хаан кижи дилег кылырга,  чажам дээр арга бар эвес. Чоп-ла лама мен деп  мегелей бержик ирги мен? Бодумнуң бажымга суг куттунуп аарым ол эвеспе аан. Ындыг-даа болза,  канчаар, чээ деп база мегелеп каар диин»  деп бодааш:
– Ынчап тур мен ийин – деп чөпшээрежип-тир эвеспе.
Хөрүчээн*  эр-даа чүү боор  ам:
– Бо кежээ дораан мээ бир бүрүн эзерлиг аът, бир артынчак күш-хүнезин херек – деп-тир эвеспе.
Ону ол дораан хаан күүсеттирип берип-тир эвеспе.
Оон күжүр эр-даа чүү боор,  караңгылай бээр билек:
– Бо дүне өглерден чаңгыс-даа кижи үнүп, кирип болбас эвеспе – деп чугаалааш, демги артык өгге олуруп алгаш,  бир кезек саң салган, сержим өргээн* лама өттүнүп  оргаштың,  дүн ортузу чедер билек-ле, дем белен артынчактыг, эзерлиг аъдын мунгаш,  дургуннап чоруплаткан-дыр эвеспе.
Ол  кежээ хаанның бугу  «Кончуг лама келген» деп дыңнааш, ол дүне оран-делегей кыдыындыва дезип чоруй барып-тыр эвеспе.
Дургуннаан лама-даа чүү боор, аалынга даң адып турда, чедип кээп-тир. Кээрге, мындаа оскунупкан аъдын ыды ол-ла хевээр чедип алгаш, эзер бажында боозу-даа кады,  бүрүн аалынга алгаш,  чанып келген бооп-тур.
Ашак-даа чүү боор,  каяа,  канчап чораанын кадайынга бүрүнү-биле чугаалап берип-тир.  Кадай оргаш:
– Сен хаан кижини мегелеп каан-дыр сен. Ол хаан дораан сени сүрдүрер эвеспе. Сен ламалап,  лама бооп чораан эвес сен. Черивистиң чону-даа билир-ле болгай. Ам сен аъдыңны мунуп алгаш, бооңну чүктеп алгаш,  каш малың көрүп, аңнап-меңнеп чоруп чор. Мен ол хаанның элчилери келзе,  «Лама, хам-даа эвес, шагдан тура аңчы-меңчи, Кажар-Аңчы деп кижи чүве» дээр мен. Ынчалза, ол хаанның сени тывар харыы чок боор – деп тур эвеспе.
Ашак оргаш:
– Сээң ооң-даа кончуг шын-дыр, кадай. Кашты көрүп, кажарадым, хөйнү көрүп, көгередим. Кедээриниң магазы-биле кедедим, чалгаарының магазы-биле чалгадым – дээш,  кадайының сүмези-биле хүн үнерге, даң адарга,  малын көрүп, аңын аңнап,  хап чоруур ашак-даа бооп-тур эвеспе.
Бир-ле хүн хаанның ийи хаазы Кажар-Аңчыга келгеш:
– Бистиң Караты-Хаанның бугун баскан  Мерген-Төлгечи башкының аъдының изи мында кирип-тир. Истеп келдивис,  ам бо башкыны чалап аарывыс ол – деп-тирлер.
Кадай оргаш:
– Кижи-биле кижи дөмей, мал-биле мал дөмей боор болгай. Эндээ танып-тыр силер. Бо черниң чонундан айтырыңар – деп-тир.
Оон ол ийи хаа ол черниң чонундан истеп, сураглап айтырарга, ындыг Мерген-Төлгечи деп лама черле чок бооп-тур.
Дем ол  хаалар аъттанып чой баарга,  ашак оргаш:
– Бир-даа хаан кижи мээң арга-мегемге бүзүрээр болганда, хүндүледип-ямбыладып,  шаңнал-макталын алгай-ла мен. Сен ынчанмас чүвеңни – деп кадайынга сөглеп-тир.
Кадай олургаш:
– Арга-меге кылыры арын-нүүрге ыянчыг, алыс сагыжы кара, бак чүве болгай. Чонуңнуң аразынга арыг-шынчы, ады чаагай чорууру ышкаш  аас-кежии чок болгай – деп-тир эвеспе.
Ашак-даа:
– Чөп-түр – деп чөпшээрешкеш, Кажар-Аңчы  ирей-кадай шак-ла ынчаар  оюн оя, чигин чире чурттап чоруй барып-тыр оо!
 
Мерген кыс дугайында тоол
(Сарыг-Хаа Кыргыс Ойдупович  ыткан)
 
Эди дээрге эктин ашкан, малы дээрге бажын ашкан, кара чаңгыс оолдуг,  улуг угаанныг ашак кижи чоруп-тур оо!
Кара чаңгыс оглу эр  шаа чедип келген. Ынчалза-даа  угааны кошкак,  мындыг хирелиг бооп-тур.
– Мээң кара чаңгыс оглум эр шаа чедип келген. Ынчалза-даа угааны кошкак, мындыг хирелиг бооп-тур. Мээң кара чаңгыс оглум мээң эт-малымны ээлеп шыдаар харык-шинээзи бар ирги бе? __ деп,  ол  шенээр бодай берип-тир. 
Адазы оргаш, оглунга:
– Ынчаарга, оглум,  сен кончуг дүккүр  семис хойдан хоорайга садыпкаш кел, оглум. Бараанын алгаш, хойнуң бодун эккээр сен, оглум – дээрге, кончуг дүккүр хойну чедип алгаш, хоорайже оглу кирип каап-тыр.
Хоорайга баргаш, улуска хоюн садыпкаш, бараанын алгаш, хоюн бербес боорга, улус бараанын база бербес бооп-тур.
Хүн ажар чоокшулай бергенде, кончуг шилгедек, чараш уруг бодунга кый деп алгаш, оолдан:
– Сен бо хойну хүнзеди кудумчуларга чедип келдиң. Чүнү канчап турарың ол чүвел? – деп,  чараш кыс оолдан айтырып-тыр эвеспе.
– «Ынчаарга бо хойну кодага садыпкаш, бараанын алгаш, хоюңну чедип алгаш, чанып кээр сен» деп  ачам чагаан чүве – деп, оол чугаалап-тыр эвеспе.
Уруг тургаш:
– Ынчаарга, ачаң болза «Хой дүгү алыр кижи бар болза, хоюң дүгүн кыргааш, садыпкаш кээр сен. Хойнуң бодун сатпас сен»  дээни ол-дур. Ынчангаш хойнуң дүгүн алыр кижи бар болза, хойнуң дүгүн кыргааш, садыпкаш, хоюң чедип алгаш, чана бер – дээш,  чагып каар орта,  оол ол  езугаар хоюн кыргааш,  садыпкан.
Хойну чедип алгаш, чанып кээрге,  тас хоюн көргеш:
– Мээң оглум угааны багай эвес-тир – деп өөрүп-түр эвеспе.
Ынчаарга  оглун кел деп алгаш:
– Сени «Хойнуң дүгүн садар сен» деп кижи чугаалады бе азы бодуң сактып алдың бе? __  деп айтырып-тыр эвеспе.
– Бодум сактып албадым. Кудумчуга чорумда, бир уруг келгеш,  «Хойну чүге-ле чедип алгаш, кылаштап тур сен? Садарың ол бе, ону алыр кижи чогу ол бе?» дээрге, «Хойну садыпкаш, бараанын алгаш,  хоюңну дедир чедип алгаш, чанып кээр сен»  дээн чүве дээримге, «Бербес, бараанын улус дедир алгаш, бербес чүве-дир» дээримге, «Аа, хойнуң бодун сатпас, хойну кыргааш, дүгүн садыпкаш, хоюң алгаш, чана бер, ол-дур» дээрге,  ынчаар садыптым __  дээрге, ашак оргаш:
– Кижиниң бодаваанын бодаар, сагынмазын сактыр,  эди-малы чок-даа болза, эдертип болур,  эки кыстың бирээзи-дир – деп,  иштинде бодап оргаш,  ол уругнуң бажыңын оолдан айтырып алгаш:
– Уругнуң ада-иези бай кижи бе, ядыы кижи бе? Кандыг-даа болза,  ол  кысты оглумга кудалап берейн – дээш, уругнуң ада-иезинге чеде бээрге,  база боду ышкаш,  бай кижиниң кара чаңгыс уруу бооп-тур.
Бай ашак:
– Кара чаңгыс оглумга силерниң урууңарны тып,  кудалап келдим, кудалар – дээш,  бөрү бажы мөңгүн, аяк дег  алдынын уштуп,  сунуп,  чаш хаак дег,  чүс чокка бараалгап туруп-тур.
– Айның-хүннүң экизинде аайлап-баштап, кернигерни чедирип бээр бис ыйнаан,  куда – деп чөпшээреп, берип-тирлер эвеспе.
Уругну аппарып берген соонда,  үш ай хире бооп чорда, оол хоорайже бараан садып кирип каап-тыр. Ол бараанын садып алгаш,  чанып кээрге:
– Чүнү көрдүң, кымга ужураштың? – деп,  кадайы айтыра-ла берип-тир.
Оол оргаш:
– Кымга-даа ужурашпадым,  чүнү-даа көрбедим – деп, мону чугаалап-тыр.
Кежээзинде оол курун чежиптерге, хойнундан аскы-мурну билдинмес алдын хааржак каңгырт кылдыр барып дүжүп-түр.
– Бо чүү чүвең боор?  «Кымга-даа ужурашпадым,  чүнү-даа көрбедим»  деп чүң ийик! – дээш,  уруг демги алдын хааржакты халырт  кылдыр ажыда сопкаш,  көөрге, иштинде эргек бажы дег  чиг эът база бичии хөвең, оон-даа база алдын-доос* куштуң бичии чүүн суп каан.
Ону көрүп кааш,  уруг-даа ыглап-сыктап, медээжок бооп-тур. Ол дүне уруг идик-хевин ужулбайн, тудушка чыда хонгаш, эртенинде хоорайже чадаг маңнап чоруп каан-дыр.
Ашак келгеш, оглундан:
– Кадайың кай барды? – дээрге,  оглу:
– Демги алдын хааржактың аскын ажыда сопкаш, көөрге, алдын-доос чүү, хөвең база эргек бажы дег чиг эът көрүп кааш, ыы-сыызы база медээжок ыглааш,  идик-хевин-даа ужулбайн,  чыда хонгаш, бертен халып чана берди – деп, мону чугаалаан-дыр.
Ашак оргаш:
– Чылгының кырында чыраалаар, саяктаар Кулузун-Кула аъдыңны тудуп алгаш,  багай чалгай куу эзериңни эзертеп алгаш, ол хоорайның кудумчуларынга хүннү бадыр челдирип,  чырааладып хүнзе – дээн.
Демги керни уруг кудумчуда оолду көргеш, кый деп алгаш:
– Мээң бээм ашак «Багай эрниң кадайы эки-даа бооп болур. Эки аъттың эзери чалгай куу-даа болза,  дөмей-ле эзер бооп болур чоор,  уруум. Чанып кел» дээни ол-дур – дээш,  оолду кый деп алгаш,  уруг аъдынга ушкажып алгаш,  чана берип-тирлер.
Ооң соонда,  база ай чыгыы бооп чорда: 
– Караты-Хаанның алдын даңгыназын алыр, душтук болур кижи, хаанның найыр-наадымынга бүрүн  шүүлген кижи хаанның даңгыназын алыр ужурлуг – деп, улуг чары тарадып-тыр эвеспе.
Ону дыңнааш, демги уруг хоорай чурттуг оолдуң  «Алдын хааржак иштинге суп кааны алдын-доос  куштуң чүү ышкаш, чараш-чаагай,  хөвең-хомус ышкаш, чымчак-чаагай чурттап чоруур тургаш, тып алган душтууң чиг эът ышкаш, мелегей чүвеге таварышкан салымың бак кончуун!»  деп, дорамчылаан чагаазынга хомудап:
– Карачал кижиниң уруу хамаанчок, хаанның даңгыназын мээң душтуум даглып-шүглүп, тиилээш,  аптар болза! – деп,  кончуг-ла күзеп турар уруг бооп-тур оо!
Оолдуң найыр-наадымга даглыр-шүглүр бүгү чүүлдерни уруг боду-биле белеткедип, чагып-сургааш,  аъткарып чорудуп турар уруг бооп-тур.
Хаанның адыш-чарыжынга бүрүн тиилээш, Кулузун-Кулазын ап мунгаш, чанар дээш,  кээрге, аъдының баглаажының дөзүнде бичии белек, таакпы, бичии далган болгаш шыдыраа мерзези саазында бооп каан чыдып-тыр эвеспе. Ону чазып көргеш, октапкан чүвең иргин. Ынчангаш,  хап чанып кээп-тир.  Аалынга кээрге, кадайы:
– Канчалдың? – дээрге:
– Мен даглып-шүглүп, тииледим. Оон аъдымга келгеш, хап чанып келдим – дээрге:
– Кижиге ужураштың бе? Ындыг-мындыг чүве көрдүң бе? – дээрге:
– Чүгле шүүлгеш, найыр доозулбаанда, хап чанып келдим. Баглаажым дөзүнге бичии саазында таакпы, дайнам четпес боорзак далган, шыдыраа мерзези саазында бооп каан чыткан. Ол черинде чазып көргеш, октапкаш, келдим – деп кадайынга чугаалап-тыр.
– Ам эртен эрте чеде бергеш, ол баглаашка аъдың баглап алгаш, чалгааразыңза, таакпылап, шыдыраалап,  аштазыңза, хүнезинненип алгаш,  ыяап-ла мени манап тургаш,  ужураш – дээн чүве-дир.
– Ам баргаш,  ол кижиге ужураш,  хаанның даңгыназы ол-дур – деп, кадайы чагааш, оолду дедир чорудуп-тур эвеспе.
Чеде бергеш,  ам чүү боор,  кадайының чагыын езугаар, ол-ла баглаажынга аъдын баглааш,  манап хүнзеп-тир. Кежээки имир дүшкүже, чүве-даа келбес бооп-тур.
– Ам чоруур чоор бе? – деп боданып турда, чанында чодураа аразынче херээжен кижи кылаштап келген.
– Ол кижизи ол чүве ирги бе? – дээш, ужуражыр дээш, бар чорда, хаанның шагдаалары:
– Чажыт чер чанынга кижи чорбас шакта чораан – дээш, оол биле уругну туткаш, кара бажыңга суп каан-дыр.
Оол хондур келбээн.
– Чүү болган чоор? – дээш, кадайы эртенинде Караты-Хаанның аалынга баарга, Караты-Хаанның уруун болгаш ашаан база бажыңнап каан бооп-тур.
Ам канчаар боор, даңгына биле ашааның бажыңга суктурган чылдагааны  кижи барбас черге хоруулдуг шакта чораан дээш, шивишкин азы оор херекке карадааш, суккан бооп-тур.
Сагынгыр уруг аарыг кырган кадай кылдыр кеттинип, чигир-чимис-биле холумактыг чемнер кылып алгаш:
– Кара бажыңда кемниг-херектерге туттургаш, чыдар.  Хөй амытанга ужуражыр, чем бээр болза, ынчан аарыг-хоочузундан эдилеп чоруур,  нүгүл-хилинчээнден донгуурап, адырлып болур деп  дөртен тос кудукту Кегээн-Мергетилер ындыг чарлык болган чүве. Ынчангаш  силерниң бо хоругдал черинде чыдар хөй амытаннарга аъш-чем үлээр, оларның алгыш-йөрээлин алыр кижи-дир мен. Чем үлээйн, дашкаарладып көрүңер __  деп, бажың даамалындан мындыг дилег кылып-тыр.
Даамал-Мерген:
– Дөртен кегээн*  кудуктулар*  ындыг чарлык дүшкен болганда,  канчаар. Аарыг очалаңга*  туттурган амытан хөөкүйге үле – дээш, кара-бажыңын ажыдып, үндүрүп туруп-тур эвеспе.
Ол душта:
– Мээң уруум дайзын кижи-биле хаан саңын оорлап, база чажыттар нептередир деп турган болза, оларны өлүрүп шиидер. А шагдаалар мегелээн болза, шагдааларны өлүрүп шиидер ужурлуг – дээш, үжен сарыг чурагачыларын кымның-биле-даа харылзаа кылдырбайн, үжен таңныылга таңныылдаткаш:
– Мегелеп чурагай үндүрген кижилерни өлүрүп шиидер – деп, хаан кончуг килеңнеп турган үези-дир эвеспе.
Уруг ашаанга ужурашкаш:
– Уругга дегдиң бе, чүнү чугаалаштың? – дээрге:
– Бис ийи кончуг орай ужурашкалак турувуста, тудуп хоругдады – деп мону чугаалап-тыр.
– Ынчаарга ам,  доп-дораан ол уругну ийи эгин бажындан туткаш, бодуңче чыыра соп,  кужактааш,  ийи саарындан часкап каг. Озалдап болбас, кончуг багай боор. Билдиң бе? Улус кииргелекте, дүргеде,  шымда – деп тур.
– Дегбейн баар болзуңза, силерни болгаш өске-даа хөй кижи амызы  шүүдээр деп тур – деп, ашаан чагааш, херектээннерге хамык чемин үлээш, уруг чажырып каан каас идик-хевин кеткеш, арлы берип-тир оо!
Ооң эртенинде үжен сарыг чурагачы:
– Оол биле даңгынаның туттурганы-даа шын-дыр. Кандыг-даа кара багай сеткил чок, ашак-кадай улус ынакшыжып турган чүве-дир – деп, үжен сарыг чурагачы чаңгыс аайчурагай төлгези чугаалап туруп-тур оо!
Караты-Хаан ам кылыы частып,  уруу,  күдээзин айның-хүннүң чаазында алгап-йөрээп,  аал-чуртунга үдеп  чедирип каап, угаангыр кыс карачал кижиниң кызы хамаан чок,  Караты-Хаанның кызын чаалап алган, эттиг-малдыг,  эрес-эрлик эрлиг бооп,  база өске-даа кижилерге кыжанып келген  айыылдан кижилерни ындыг янзы камгалап каап-тыр оо!