Чаңгыс карыш боттуг, ийи карыш салдыг Тежикпен ашак

(Хертек Чымба Ортунович ыткан)
 
Шыяан ам! Эртенгиниң эртезинде, бурунгунуң мурнунда, Көргүрээ-Хөлдүң аксын чурттаан, чаңгыс карыш боттуг, ийи карыш салдыг,  буга-хөлге мыйыстыг, чүс  теве кежи чанчыктыг Тежикпен ашак чурттап чоруп-тур эвеспе.
Тежикпен дээрзи чеден ажыг харны харлап, назыдап, кырааш, бир-ле кежээ боданып олуруп-тур оң. «Мен ышкаш багай,  ядыы кижи Караты-Хаанымга барбазымга, багай-ла-дыр, хаан хорадаар боор» дээш,  боданып, белеткени берип-тир эвеспе оң.
Шыяан! Айның чаазында, хүннүң эртезинде чүс теве кежи чанчыындыва буга-хөлге мыйызын киир каай тыртып алгаш, Көргүрээ-Хөлдүң кыдыын өрү алзы ийи карыш салын буруладыр сөөрткеш,  чоруп-ла каан чүвең иргин ийин.
Ол-ла чоруп олурда,  көк бөрү оруунга таваржып кээп-тир. Бөрү тургаш:
–  Кайы сунуп чедериң ол, Тежикпен? –  деп айтырып-тыр.
Ашак тургаш:
– Бо кара Көргүрээ-Хөлдүң бажын чурттаан Караты-Хаанымга барып бараалгайн дээш – деп  харыылаан чүвең иргин.
– Сен бо ийи карыш салың сөөртүп чадап чорааш,  хаанның эргинин канчап артап кирер сен, Тежикпен? Сен-даа тений берип-тир сен, дедир чанып чорупсуңза-ла, эки боор –  деп,  бөрү сүмелеп турган чүвең иргин.
Ашак ажына бергеш:
– Аа, чүүже,  кулугур, мени чүге дөмейлеп тур сен? Мээң сөөк-даяам сынык эвес,  эргинин артап кире-ле бергей мен – деп,  хорадап харыылап-тыр.
Буга-хөлге мыйызын чүс теве кежи чанчыындан уштуп эккелгеш,  көк бөрүнү соп ап-тыр эвеспе.
Буга-хөлге мыйызын, бөрүзүн чанчыынга суккаш,  база-ла чоруп-ла каан чүвең иргин ийин оң.
Дыка-ла үр чоруп келгенде,  Көргүрээ-Хөлдүң кыдыында эзим-аргадан адыг кылаштап үнүп кээп-тир. Адыг тургаш:
–  Кайы сунуп чедериң ол, Тежикпен ирей? – деп  айтырып турган-даа чүвези иргин.
Тежикпен тургаш:
– Мен-даа назыдап, кыраан-дыр мен. Көргүрээ-Хөлдүң бажын чурттаан Караты-Хаанымга барып бараалгайн – деп харыылап турган-даа чүвең иргин.
Адыг тургаш, харыылап-тыр:
– Сен ышкаш, чаңгыс карыш дурттуг, ийи карыш салдыг кижи хаанның эргинин канчап артап, эжиин канчап ажыдып алыр сен? – деп кыжырып-даа турган чүвең иргин.
Шыяан ам! Тежикпен ашак адыгны база-ла буга-хөлге мыйызы-биле соккаш, чүс теве кежинден кылган чанчыынче киир каай сой тыртып алгаш, чоруп-ла каап-тыр.
Шыяан! Көргүрээ-Кара-Хөлдүң бажынга чедип келгеш, көрүп турарга,  Караты-Хаанның аал-оранының барааны көстүп турар,  мындыг бооп-тур.
Караты-Хаанның өргээзин көрүп турарга, тозан  аът долганып четпес  дордум-сагаан,  сезен аът челип четпес  чечек-сагаан өргээ туруп-тур ийин оң. Эжиин удур үш демир-терек баглааштыг  өргээ бооп-тур.
Шыяан ам! Баглаашка баглаар дээрге,  аъды-даа чок  Тежикпен чораан чүвең иргин ийин.
Чүс теве кежинден кылган чанчыын, ийи карыш салын сөөрткеш, хаанның эжииниң аксынга чедип кээп-тир. Тежикпен көрүп турарга, шынап-ла, чаңгыс карыш дурттуг кижи ажыдып, эргинин артап  кирер арга чок,  хола-сарыг хаалга бооп-тур.
Тежикпен боданып тургаш, хаанның эргининиң адаандан кастынып кире берип-тир эвеспе.
Тежикпен кире бергеш:
– Хаан,  амыр, кадын, менди! – деп мендилежип олуруп турган чүвең иргин.
Хаан болгаш кадын амыр-менди-даа чок, ажынып олурар, мындыг бооп-турлар. Хаан олургаш,  ийи хаазын кел диртип эккеп-тир:
– Бо черниң ческээ, сугнуң сускаа ышкаш,  чүү мындыг чүве келди? Бо «оътту» даштын хой аразынче киир октаптыңар! – деп дужаап туруп-тур эвеспе.
– Хойнуң баштыңчызы ак кошкар үзүп каапсын! – деп  дужаап турган-даа чүвең иргин.
Хаанның ийи  хаазы  бир карыш боттуг  Тежикпенниң ийи карыш салындан аргажып алгаш,  хой аразынче киир шывадапкан чүвең иргин.
Тежикпен туруп келгеш, чүс  теве кежи чанчыын ажыдып көөрге, соп алган бөрүзү дирлип келген бооп-тур. Тежикпен хаанга хорадааш,  бөрүзүн хой аразынче салыптып-тыр.
Шыяан ам! Ол бөрүзү хойларны дагдыва, ховудува сывырып, үзе-чаза соп, тудуп чип-даа турган чүвези иргин.
Тежикпен база катап демги-ле кастынып кирген черинден кирип келгеш:
– Хаан, амыр, кадын, менди! – деп мендилежип олуруп-тур.
Хаан-даа, кадын-даа менди харыы-даа чок,  карактарының уштары-биле хыйыртап көрүп  олурар,  мындыг бооп-турлар. База-ла ийи  хаазын кыйгыртып эккелгеш:
– Бо кончуг черниң ческээ, сугнуң сускаа ышкаш  кулугурну инек аразынче киир октаптыңар. Инек баштыңчызы дөңгүр көк буга үзүп каапсын! – деп дужаап-тыр.
Ийи хаа бир карыш боттуг, ийи  карыш салдыг Тежикпенни ийи карыш салындан аргажып алгаш,  инек аразынче киир октап-тырлар эвеспе.
Тежикпен чүс шары кежи чанчыын ажыдыптарга, соккаш, суп алган  адыы дирлип келген бооп-тур. Ашак хаанга ажынгаш,  адыын инек аразынче салыпкан чүвең иргин.
Адыг инектерни эзим-арга иштинче киир сывырып, дазыл-даскак адаанга базырып-даа турган чүвең иргин ийин оң.
Тежикпен оон келгеш,  база-ла демги черинден союп киргеш, хаанның амыр-мендизин айтырып олуруп-тур.
Хаан килеңнеп, хорадааш, удургу дижин уу дайнап,  дүкпүрүп, даг диштерин чара дайнап,  дүкпүрүп-даа олурган чүвең иргин.
Шыяан!  Хаан база-ла  ийи хаазын келдирткеш:
– Бо кулугурну бо турган Көргүрээ-Кара-Хөлдүң  ортузундува киир октаптыңар! –  деп дужаап-тыр.
Ийи хаазы база-ла Тежикпенниң ийи карыш салындан көдүржүп алгаш, Көргүрээ-Хөлдүң ортузундува киир октап-тырлар.
Тежикпен-даа хондур келбээн,  мындыг бооп-тур. Хаан:
– Ам-на өлген-дир – деп  өөрүп олурган-даа чүвең иргин.
Эртенинде хаан туруп келгеш,  Көргүрээ-Хөлче көөрге,  орту киир сыыгай берген бооп-тур.
Ооң соонда, ийи хонганда, хаан шивишкинин:
–  Хөлден суглап эккел – дээш, чорудуптарга,  Көргүрээ-Хөлдүң чүгле малгажы чыдар,  мындыг бооп-тур.
Шивишкини келгеш:
– Хаан, хөлүвүс соглуп каап-тыр,  кандаай чоор? – деп чедип кээп-тир.
Үш хонганда, даң бажы шара-хере, даш бажы сарыг-шокар турар үеде  хаанның аалының кедээзинде кара чарының бажында алгы эвес алгы, кышкы эвес кышкы үнүп-түр.
– Караты-Хаан, бар сен бе, чок сен бе, өлүг сен бе, дириг сен бе? Мээң-биле көржүп, чаалажып  шыдаар сен бе,  бээр үн! – деп,  Тежикпен мындыг бооп-тур.
Тежикпен Көргүрээ-Кара-Хөлдүң суун шуптузун чүс теве кежи чанчыынга кудуп алган,  манап олуруп-тур эвеспе.
Хаан аңаа хорадааш, аг-шериин, ара-албатызын чыып алгаш, Тежикпенни-даа кыйгырган чүвең иргин.
Тежикпен көрүп олурарга,  хаан-даа хамык аг-шериин, ара-албатызын чыггаш,  аалының чанында кара чарыкты өрү алзы  үнүп олуруп-тур. Күжүр Тежикпен-даа чүзү боор,  чанчыында Көргүрээ-Хөлдүң суун төп бадырыптып-тыр эвеспе.
Шыяан ам!  Хаанның ара-албатызы, аг-шерии, мал-маганы шупту  Көргүрээ-Хөлдүң  суу-биле үерлеп бады барып, савазын дола берип-тир оо!
Тежикпен-даа хартыганың кашпагайы дег,  халып чоруткаш, хаанның мал-маганын, эт-севин-даа албайн,  чүгле хаанның кадынын ийи карыш салы-биле шүүреп ап-тыр эвеспе.
Кадын тургаш,  мынча деп-тир:
– Сен-даа кончуг амытан-дыр сен аа, аңнап мунар хөлгең-даа чок, адыштап чиир тарааң-даа чок – деп муңгарап олуруп турган-даа чүвең иргин ийин.
Тежикпен тургаш:
– Бис-даа кайыын ажырар деп бис. Эзим-арганың аң-меңин аңнап, айын-безин казып чип, чурттай бээр бис ыйнаан – деп,  кадынны чазыктырып  олурган-даа чүвең иргин.
Тежикпен биле кадын-даа улуг кара эзимниң эдээнге чөвүрээ чадыр тудуп ап-тырлар.
Шыяан! Ийилээ арганың аңын-меңин аялап, кат-чимизин чыып чип, чурттап олуруп-турлар. Ынчап чурттап турда, бир-ле кежээ дүне даштын чадыр чанында дааш-шимээн үнүп-түр. Тежикпен оргаш:
– Үнүп көрем, кадын, чүү келди? – деп-тир.
Кадын бакылап көргеш:
– Хамык чүве ызырып, чүктеп алган бөрү келди – деп коргуп, девидеп кирип кээп-тир эвеспе.
– Ам чүзү келгени ол чүве ирги? – дээш, Тежикпен ашак үнүп келгеш,  көөрге,  биеэги хой аразынга салыпкан бөрүзү арга-арыгның эң үнелиг аң-меңиниң кежин ызырып, чүктеп алган чедип келген бооп-тур.
Бөрү тургаш:
– Тежикпен, бистер ам иеден төрээн ийи алышкы болуулу, бо үнелиг аң-меңниң кежин аът-хөлге, эт-херекселге орнап, саарып алыр бис – деп хөөреп-даа олурган чүвең иргин ийин оң.
Шыяан! Бөрү биле Тежикпен ийи иеден төрээн ийи алышкы бооп,  чурттап турлар.
Ооң даартазында кежээ дүне Тежикпен дыңнап чыдарга,  даштын чадырының чанында дааш эвес  дааш үнүп тур. База-ла кадынын:
– Бакылап көрем, чүү келди? – деп-тир.
Кадын бакылап көөрге,  ара-амытан аң-меңниң кежин чүктээн  адыг бо чедип келген туруп-тур.
Тежикпен үнүп кээрге,  биеэги инек аразынче салыпкан адыы ол бооп-тур. Адыг тургаш:
– Тежикпен, бистер ам иеден төрээн үш алышкы болуулуңар – деп туруп-тур.
Тежикпен кадыны-биле адыг, бөрү үш алышкы бооп,  аң-меңиниң кежин аът-хөлге,  эт-сепке орнап,  Караты-Хаанның орнунга хаан бооп,  хараган дег малдыг, үр үеде үзүлбес эттиг-септиг,  оюн оя, чигин чире чурттап чоруй барып турлар оо!