Сүттеп ижер Сүмелдей

(Ооржак Опуштай Чөпчээнеевна ыткан)
 
Сүттеп ижер Сүмелдей чаңгыс ашак чурттап чораан иргин. Чаңгыс көк инектиг чүве-дир.
Хаанның аалындан сүттеп ижер.
Чалгаарап, чааскаан олургаш, сүдүн сүттеп эккелгеш, кончуг чараш хадың уруг чазап ап-тыр.
Кежээ көрүп чыдарга, көк инээ хадың уруун ызырып алгаш, үне халаан.
– Кандыг аай инек боор, ыяш чиир – дээш,  ойлатпайн-даа,  чыдып ап-тыр.
Кежээ эрте удуй бергеш, эртен эрте туруп кээрге,  көк инээ кегженип-ле-кегженип-ле турган, а демги Сүмелдейни эрттирбейн, куза чазып туруп-туруп,  огуурга,  кончуг чараш даңгына, хадың уруу-биле дөмей,  уштуна берген.
– Оо, өршээ,  кандыг кончуг эки чоор! – дээш, ашак өрү шурап-ла турган иргин, а демги даңгынаның соонда  аъш-чеми элбек, элээн байый берген.
– Демги-ле Сүмелдей ынчаар чурттап-ла олурда, хаан-өгбениң оглу келгеш, ойта дүжүп, хана бажынга бажын үзүп, доңгая дүжүп,  даш ожукка бажын үзүп  туруп бээрге:
– Бо кандаай,  кижи көрбээн ышкаш,  төл боор! – дээш, даңгына чүстүү-биле домнай соп каан.
Кежээликтей хаан оглу  аштап-суксап,  бергедээш, аалынга шаап кээп-тир.
Ам чүү боор, ада-иезинге келгеш:
– Сүттеп ижер Сүмелдейниң уруун меңээ ап бербес болзуңарза, чиңге багның ужунда мен, чидиг бижек бизинде мен – деп-тир.
Демги хаан оглунуң чугаазын дыңнааш, шын-мегезин көөр дээш, сүттеп ижер Сүмелдейниң өөнүң чанынга чортуп кээрге, алдын даңгына бажын дырап орган.
– Бажың дүгүн каш деп бодап,  дырап ор сен? – деп айтырып-тыр эвеспе.
– Хаан аалдан бээр  каш деп бодап, бастырып келчи ирги? – деп удур айтырган.
Хаан кандыг-даа харыылаар чүве тыппайн,  чана берип-тир.
Аалыңга кел сала,  ийи хаазын ыттыргаш, сүттеп ижер Сүмелдейни кыйгырты берген.
Хаанның кыйгыртыы дээш, сүттеп ижер Сүмелдей хаанның аалынче апарган. Кыйгыртып эккелгеш:
– Хүл аргамчыдан эжип эккел – деп-тир.
– Чүү-ле,  кандыг мындыг хаанның чугаалаанын харыылап бердиң, уруум? «Хүл аргамчы эжип эккел»  дидир – дээн,  муңгараан келген.
– Оон чүзүн коргар сен, ачай.  Өлеңден чулуп эккел – деп,  уруу  мындыг болган.
Өлеңни чулуп эккелгеш, уруунга бээрге, уруу аргамчы кылдыр эшкеш, өрттедиптерге, хүл  аргамчы бооп-тур эвеспе.
– Хаан келирге, «Эжерин эжип кагдым, бодуң дүрүп ал дээр сен» – деп,  уруу чагаан.
Хаан келгеш:
– Хүл аргамчың эштиң бе, Сүмелдей? – деп айтырып-тыр.
– Эжерин эштим, хаан. Бодуңар дүрүп алыңар – деп-тир.
Хаан суугуда хүл аргамчыны көргеш, чүнү-даа ыыттавайн,  чоруп каан иргин.
Аалыңга келгеш, ам база ийи хаа ыткаш:
– Сүттеп ижер Сүмелдейни эккелиңер – дээн.
Ийи хаа келгеш, база-ла алгаш барган.
Сүттеп ижер Сүмелдей чеде бээрге:
– Шары тараандан тарактап каг – деп дужаал берген.
– Ам ат болдум – деп,  уруунга алгырып-кышкырып, ыглап-сыктап чедип кээп-тир.
– «Шары тараа таракта» дидир – деп.
– Оон чоп коргар сен, ачай? – дээш,  адазын дөрге бутка шуглап кааш,  даштыгаа олурарга, хаан чортуп келген.
Хаан келгеш:
– Ачаң өгде олур бе? – дээрге,
– Эъди аарый берип-тир – деп-тир.
– Эр кижи канчап төрүүр чүвел? – дээн.
– Эр кижи төрүвес чүвени, эр малдан канчап «Тарак кыл»  дидиңер – дээн.
Хаан көңгүс ыыт,  чугаа чок  чана берип-тир.
Аалыңга келгеш, база-ла ийи хаа ыткаш, Сүмелдейни кыйгырткан. Ашак-даа хаан-өгбезиниң аалынга келирге:
– Кудалажыылы – деп,  хаан мынчалган.
Ону дыңнааш, уруунга келгеш:
– Хаан мени «Кудалажыылы» дидир, уруум – деп-тир.
– Ынчаарга  кудаңдан малдап эккел, ачай – дээш, бажындан чаңгыс дүк үзе соп берип-тир.
– Херээжен кижиниң бажының дүгү чүү боор – дээш, хаан кожуп-ла турган.
Хөй малдың кезиин эртир кожуп берипкен-дир эвеспе. Сүмелдей малын алгаш,  чорупкан-дыр эвеспе.
Уруун чедирип бээр дээш,  Сүмелдей чорупкан.  Уруг чоруп ора:
– Делегейни дээскиндир бижээш, дээлдигенни чоп биживээн хаан боор, каптагайны хайындыр бижээш, хартыганы чоп биживээн хаан боор? – деп, орук иштинде ийи чагыда бижикти кыйгыргаш*,  уруг ынча деп-тир.
Хаан ийи хаазын дыңнадып каан чүве-дир.
Кул кижиниң кулаан бүдүр, кулугур ыттың кудуруун бүдүр  найырлап туруп берген.
– Мен бо хире делегейни дээскиндир бижээш, дээлдигенни биживээнимни база билип кагды. Бо хире келинниг кижи Хүн-Хаан-биле адаан-мөөрей кылбааже, болур бе? – дээш,  чоруп каан иргин.
Хаан чеде бээрге, ол хаан аргамчы төнгүже  хүлүп алгаш, сай кырынга олуртуп каан.
Демги хаан аалынче куйлуг* бижик бижээш,  чорудупкан иргин. Оозун аъды ызырып алгаш,  аалынга кээп-тир.
Аалынга демги аът чедип келирге, оглу биле кадайы аажок-ла өөрүп, мал-маганын чыып туруп-тур.
Бижиин демги уруг кыйгырып көөрге, «Черле олуруп көрбээн,  тос каът олбуум кырында олуруп тур мен, ижип, чип көрбээн ажым-чемим чип, кедип көрбээн хевим кеттим. Дөңгүр  малымны мурнаткай, мыйыстыг малымны соңнадып келиңер»  деп-тир.
Демги уруг чагааны номчааш:
– «Кара хачым багай чүве, ону дөңгүр малымга чорудуңар»  дээн-дир, «Ак хачымны мыйыстыг малга чорудуңар»  дээни, кара хачы сен-дир сен, ак хачы мен-дир мен. «Аскак сувай бени чуртка кааптыңар» дээрге, аваң-дыр – деп-тир.
– Мээң бажым дүгүмге Караты-Хаанның хамык малын коштурган кижи мен – дээш, Сүмелдейниң аалынга карак-кулак чок хап кээп-тир.
– Ынча хөй малдан канчап элге-чаага мунар аът төрүвес чоор? – дээш,  хапкан.
Адазының аалынга хап келирге, чылгыга апарган.
А демги уруг көрүп чоруурга,  иезин ол-бо арта  халып чоруур кыскыл, кара карактыг  кулун бар бооп-тур.
Демги кулунну шалбалай тырткаш:
– Мунар кижи мен – дээш, уруг белеткени бээрге:
– Балдырының эъди ам үш хонгаш,  четчир. Манап көрүңер – деп, иези бе харыы берген.
Үш хонукта аалынга манааш, келгеш, адазынга чагыг-сөзүн берген:
– Мен-даа чаа-дайын чоруур деп бардым, ачай. Азыраан малың эки өстүрүп ал. Мен-даа ол эл-чаага бастырбас,  ажырбас боор мен, ачай – деп-тир.
Чылгыга келгеш, дериг-херекселин азынгаш, кулунну эзертээш, мунарының кайызы чорда:
– Эмдик аът мунар кижи  эдээн астып, ча-согунун уштуп каар чоор, ол ча-согунга мен азы сен кадалзыңза,  канчаар бис? – дээн.
Эдээн так кылдыр азынгаш, эзериниң соңгу бажындан туттунгаш, олуруптарга, оргу черни даг кылдыр, даглыг черни шөл кылдыр, уругнуң дөңмээниң эъди чодазынга чочактажып, аъдының будунуң эъди чодазынга чочакташкан турда, аът тургаш:
– Сен-даа меңээ ээ бооп шыдадың. Айда чылда аштавас-суксавас аъш-чемиң чип ал. Эм-шагаан, дом-шагаан оъдуң-биле эмнен – деп-тир.
Уруг келгеш,  эм-шагаан, дом-шагаан оъдун аъдынга, бодунга берип,  эмненип-тир.
Бир айның иштинде кайызы-даа дыштаныр бооп-турлар.
Ам чүзү боор,  демги уруг аштавас-суксавас аъжын-чемин бораның богда иртиниң чүрээниң хавынга сиңирип алгаш, аъттаныпкан иргин.
Ол-ла хап чоруп орда,  демги кыс  көөрге, шыргай арыг турган:
– Хем деп чүве кежиглиг, арт деп чүве ажыглыг чоор! – дээш, ча-согуну-биле тыртып-тыртып салыптарга, кончуг арыг-чаагай кежиглиг  хем бооп-тур эвеспе.
Багай таагылыг,  кыскыл чаваалыг, багай кидис хевектиг оолак бооп алгаш, хаанның аалынга кээп-тир. Кирип келирге, хаанның кадайы кылчаш дээш:
– Дуу багай оолакка  таар адаанда сарыг-сугдан аксып бериңер – деп-тир.
Кадын ынча дээрге, шивишкин кадайлар аксып бээрге, демги уруг чаңгыс пактааш,  аяан тутсуп бээрге:
– Бо багай чүвени тоттурарын тоттурдувус, ам үндүр октаптыңар! – дээрге, үндүр октаптар дээрге, шивишкиннер тыртарга, черле шимчевээн иргин, а уруг тургаш:
– Эжиктен кирген кижи үнерин билбес эвес! – дээш,  үне халый берген.
Үне халый бергеш, өргээзинде орган хаанның эжиин дүндүүн дуй адыштааш, хаанны ортузундан үзе соп ал чазып, үндүр сөөртүп кээп-тир.
– Кижи-биле адаан-мөөрей кылбайн чыткаш, хүлүп шарып, эрээ көргүспейн, адаан-мөөрейден кылыылы. Хаанның оглу мен мен – деп-тир.
– Мээң шарааш,  сайда олуртуп каан хаанымны чежип эккелиңер! – дээш, хааларын чорудупкан иргин.
Хааларын чорудуптарга, хаанны эккелгеннер.
Хаан көрүп турарга, оглу келген бооп-тур. «Оглум кандыг кончуг эрес апарган чоор?»  деп бодап тура, оглу-биле амыр-менди солчуп, чугаалашкан.
Эртенинде адаан-мөөрейни эгелеп, аът чарыштырар бооп-турлар эвеспе. Аъдының чанынга уруг халып келгеш:
– Эртен аът чарыжы болур,  канчаар бис? – деп-тир.
– Мен турумда,  муңгарааш,  чоор сен! – дээш,  айлык черже ужудуп,  халдып чоруп каап-тырлар.
Оон дыжын дыштанып,  хонганнар иргин. Даң бажы шара-хере, даш бажы сарыг-шокар турда, аъды тура:
– Мээң ийи таламга ийи хап элезинден дергилеп каг, сен аът мунар эвес сен, а хаанның аът мунар улузу  саазын кижилер-дир – деп-тир.
Аъдының чагыын езугаар кылгаш,  чорудупкан-дыр эвеспе.
Хаан адазын келгеш, көөрге, Караты-Хаан мөге хүрештирер черни аштаан туруп-тур эвеспе.
Боралбай биле Ай-Хаан, Шой-Хаан үжелээ мөөрейин чугаалажып турда, аъттың башкылыы кээп турган.
Ырактан бараадап көөрге,  хаанның аъттары мурнап кел чыткан.
Демги ийи элезинин бир тепкеш, кудуруун чаярга,  бир талазы чарлып, оон бир талазын чара тепкеш, чат былгызын былгырыптарга, саазын кижилериң эстип хайлып, дүжүп турда, алдыы оранга төрээн кулун болгаш,  довуракка тепкеш, аъттарны ажыр маңнап  чоруй барып-тыр эвеспе.
– Мээң аъдым, мээң аъдым! – дээш,  Ай-Хаан, Шой-Хаан, Боралбай үжелээн алгыржып турда, Кодан-Кыскылдың чүген кастыындан алгаш,  ээй соп эккеп-тир эвеспе.
Бир чиктиң бажынга чедир, бир чиктиң бажынга чедир сөөртүрге, Боралбай ээп сооп эккеп-тир.
– Бир мөөрей мээңии болду, хаан – деп-тир.
– Ам эртен мөгелер хүрежир. Ийиги мөөрей ол  болур эвеспе – деп, Хүн-Хаан айыткаан.
Муңгаравас боду муңгарап, деңгеревес боду деңгереп, Боралбай Кодан-Кыскылдың чанынга кылаштап  келген.
– Ам эртен мөге хүрежир, мен-даа ат болдум, аъдым – дээрге:
– Каткан-хуураанның бажы,  ам эртен алдын өдүректен аткаш, белиңге шарып ал, чоп муңгараар сен? – деп-тир.
Даңгаар эртен даш бажы сарыг-шокар, даң бажы шара-хере турда, Шой-Хаанның Шожуң-Мөгези:
– Ядараан чүвеңер мени дыңнааш, чашты берди бе, чана берди бе? – деп алгырган-кышкырган,  бир чартыында беш-алды кижи докпак-биле соп кел чыткан.
Бир холунуң бажындан хыйырташкаш, аксынга чедир хыйыртажып, аксындан хыйырташкаш,  холунуң бажынга чедир хыйыртажып келгеннер.
Боралдай-даа иезиниң кара мөге-биле чик-чак сегиржип-ле алган-дыр эвеспе. Сегиржип алгаш, Боралдай чүве дегзип көрбээн,  эмдик чарнынга каггаш, Шожу-Кара-Мөгени:
– Өлүрген малдың ханын алыр, өлүр кижиниң сөзүн алыр, сөс-домааң сөгле – деп-тир.
– Сөглээр сөс-даа чүү боор, эжим, аъдымны-ла эки эдилеп көр – дээрге, алдан кулаш тамыны каскаш, Бош-Дагны оора тырткаш,  аксынга шаңчып каан.
Ам эртен Ай-Хаанның оглу Алдын-Мөге-биле хүрежир бооп-тур.
Күжүр Боралбай даш бажы сарыг-шокар, даң бажы шара-хере турда, Ай-Хаанның оглу Алдын-Мөге-биле чик-чак сегиржип-ле алган.
Чик-чак сегирип ал-ла,  чүве дээртпээн,  эмдик чанынга каггаш, көк дээрни хөлбеш кылдыр, кадыг черни сирт кылдыр  аппарып октаан,  мындыг бооп-тур.
Аксын-сөзүн алгаш, алдан кулаш тамыны каскаш, Болчатылыг-Бора-Тей-биле базырып каан.
Үш мөгени октааш:
– Үш мөөрей менде, Караты-Хаанның оглу Боралбайда – деп алгырып-тыр эвеспе.
– Бөлүк чурттуг, бөкпек малдыг кижи мен. Сээң билдилиг алдын даңгынаң-даа канчаар,  чанайн, хаан катым – дээн.
Хүн-Хаанның уруу-биле үш хондур шыдыраалап ойнап келген.
– Күдээңер херээжен кижи чорду, эдээниң адаа тыртыңайнып чоруур,  хаан – деп, шивишкин мындыг.
Хаан күдээзин келдиргеш:
– Эртен хөлге эштип,  ытпаалы – дээн.
Муңгаравас боду муңгарап, деңгеревес боду деңгереп, Кодаң-Кыскыл аъдының чанынга ыглап кээп-тир.
– Шымдай, дектей  алдын өдүректен аткаш, белиңге шарааш, иеден төрээн чанагаш эштир сен – деп-тир.
Аъдының аайы-биле алдын өдүректи аткаш, белинге шарааш, эштип турда, хаан көргеш:
– Сүүрү сүүректен чаагай күдээм-дир. Шивишкин мегелээн-дир – деп-тир.
Хаанны олчалап-чаалап, эдиниң ортузундан эдин ап, малының ортузундан мал алгаш, кызын кадай кылдыр алгаш,  Караты-Хаан бээ-биле Боралбай чаныпкан.
Хаан бээн Боралбай боду кылдыр  тарбыдааш, боду кадын бооп, эрги хевээр хап чорупкан.
– Доора шыйган черимге хонуп, узун дургаар шыйган черимге чоруп оргар – дээш, мурнап чорупкан.
Аалыңга келгеш, хаанның аалынга чүү болганын чугаалааш, улуг кунчуун  улуг кадайы кылгаш, демги Хүн-Хаанның уруун  биче кадай кылдыр бээнге ап бергеш, хаан бээниң ширээзин эжелеп, хаан бооп, оюн оя, чигин чире  чурттап чоруй барып-тыр оо!