Часкы

(Монгуш Маадыр-оол ыткан)
 
Эрте шагның эгезинде, бурун шагның мурнунда, калбак чүве хадып, борбак чүве чуглуп, тевениң чолдак кудуруу черге сөөртүнүп, тениң эңмек мыйызы дээрге дээктелип турар шагда чүвең иргин.
Шүүргедекчи Эзир чоруп-тур. Бир-ле эртен, биеэ Эзир Дарбайты дагның белинге тарбаган манап олуруп-тур эвеспе. Ынчап олургаш, изиг хүнге шагзырааш, удуп каап-тыр. Бир-ле улуг шимээнден меңнеп оттуп келгеш көөрге, манап чыткан тарбаганын үңгүрүнүң аксындан улуг бора Хартыга теп алган алгыртып бар чыткан-дыр эвеспе. Оон ырак эвесте бир тей бажынга аппаргаш чий-ле берген.
Эзир: «Чоп кончуг хоранныг хей боор!» — дээш, ажынып, хорадап, Хартыганы хөме таварып каар чазып баргаш, чанын орта олуруп ап-тыр эвеспе.
Хартыга олургаш:
— Сартыктап чиир болзуңза топтуг, аянныг кээп чизиңзе. Сирбее берген мени коргудуп бе сен? — деп, серте чок эзирге шоглап олуруп-тур.
Эзир улам хорадай бергеш:
— Сенден артык улуг-даа, сенден артык күштүг-даа мен, сенден чүм деп сартык дилээр мен. Харын, мындыг өлген тар­баганга канчап таваржы бержик ирги сен дээш сонуургап, чугаа эреп чоруурум ол-дур ийин. Менден харамнанып олур сен бе?— деп-тир.
— Хартыга улам хорадап:
— Мени сен азырап чоруур эвес сен, канчап амыдырап чоруур амытан деп бодаар сен? — деп-тир эвеспе.
Эзир олургаш:
— Күске, күжүген, кушкаш тудуп чип, улустуң ая, дузаан бораланып чоруур амытан-на болгай сен. Элик, хүлбүс, кодан, тоолай хире чүвеге күш чедип, эътсиг эът, чемзиг чем чиир харыың бар эвес, мен ышкаш — деп-тир эвеспе.
Хартыганың хорадаанындан хаайы дарбаңайнып:
— Ужар амытанда сенден улуг, сенден күштүг чүве чок деп бодаар сен бе? — деп көскенип олурган иргин.
Эзир тургаш:
— Чаржынчыг амытан-дыр сен. Чемнениңер, чемнениңер ханыңар соой берди, эъдиңер чажый берди — деп олуруп-тур эвеспе.
Хартыга олургаш:
— Сени кижи көрбейн чораан эвес, мени төтпейн баар чадавас деп бодап, боскуң узап олур бе? — дээн.
Эзир ам-на шыдашпайн:
— Чоп кончуг хоранныг хейил моң, меңээ туралап бе сен? Кедерээр болзуңза мөөрейден кылыылы, хөрү көстү-ле бээр ийнен. Аңаа тиилээнивис ужар амытаннарның хааны болзун — дээн.
Эзир биле Хартыга ийи дугуржуп чугаалашкаш, айның чаазында, хүннүң экизинде мөөрей болур деп, чалгынныг амытаннарны чарлап-тырлар эвеспе.
Эки хүннүң эртенинде ужар чалгынныг амытаннар шуптузу чыглып келген.
— Мөөрейни эгелээр, эгелээр — деп, ында-мында алгыржып, четтикпейн туруп-турлар эвеспе. Оларның аразындан бир ак баштыг таан:
— Мөөрейге киржип, эртир ушкан куш чалгынныг амы­таннарның хааны болур — деп, чыылган хөй куштарга чарлап-даа турган чүвең иргин.
Хартыга олургаш:
— Мен-не эртер мен ийнен, меңээ чагыртыр силер — дээрге, Эзир олургаш:
— Мен эртер мен, меңээ чагыртыр силер — деп аразында маргыжып олурганнар. Оон бир ак баштыг Дас олургаш:
— Мен эртер болгай мен аан, канчалза-даа чоон майык чүвеңер, оолдар — деп чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Оларның ынчап, «Мен эртер мен, мен эртер мен» – деп маргыжып олурарының аразында, чавана бе дээрге ханы чок, чакпалыг чүве бе дээрге таңмаа чок Часкы деп амытан улуг ак баштыг Дастың чалгынының адаанга кирип, кыстынып чыдып ап-тыр эвеспе. Дас ону билбээн-даа, көрбээн-даа чүвең иргин.
Ак баштыг Дас-даа: «Мөөрейни эгелээрин чарладым!» — дээш, шалыр-шалыр, хиг-хиг кылдыр ужуп үнүп-ле каап-тыр.
Баштайында Хартыга-даа четтирер уг чок арлып үне берип-тир. Элээн өрүлеп, хаттыг черге келгеннер. Хартыга-даа ам-на Эзирниң адаанда калган-дыр эвеспе. Эзирниң үстүнде биеэги-ле ак баштыг улуг кара Дас эртип үне берген, улам өрүлеп бар чыдып-тыр эвеспе.
Хартыга хатка ийи, үш катап аңдара кактыргаш, че, канчаар, өскелерин чагыргай-ла мен деп бодап алган-дыр эвеспе.
Дас-даа тургаш:
— Мөөрейни мен алдым, ам моон өрүлеп шыдаар силер бе? — дээрге, Хартыга биле Эзир чок деп, шынын сөглеп-тир-лер эвеспе.
— Ынчаарга ам мөөрей мээңии болган-дыр. Мен ужар амытаннарның хааны болур-дур мен, эштер, бадаалыңар — дээш, Дас куду кылыйтып чорда:
— Сенден өрү үнген чүве чок деп бе кай? Мен сенден артык өрү үндүм, ужар амытаннарның хааны мен болур-дур мен — дээш, Дастың үстүнден Часкы ужуп бады барып-тыр оо. Оон ам канчаар, шүүргедекчи тергиидээннер хөй чыылган кушче бады кээп-тирлер.
— Че, мөөрейни кым алганыл? — деп, чыылган куштар сонуургап айтырып-тырлар эвеспе.
Хартыга олургаш:
— Мен шаам-биле үндүм-не, Эзир, Дас, Часкы оларга четпес боордан башка дөрт дугаар хааныңар болур-ла мен ыйнаан — деп олурган-дыр эвеспе.
— Шаг төрени чагырар болза, эң өрү үнүп тиилеп алганы кым болчук, ол хаан бооп чагырар-ла ыйнаан, чагырбас болза мурнуку хевээр чоруур-ла ыйнаан — деп, Эзир серт-даа чок олуруп-тур эвеспе.
Дас олургаш:
— Бо шаг төрени мен чагырар ужурлуг мен, хей маргыжып олурар-дыр силер — деп, дүш-даа чок опая берген олу­руп-тур эвеспе.
Чараш Часкыдан:
— Эң бедик өрү үнгенин барымдаалаар чүве деп бодааным, эъттиг-ханныг, шыырак-улуун барымдаалаар чүве-дир але мооңар. Эртир ушканын барымдаалаар чүве болза, мен-не хаан бооп, бо шаг төрени чагырар ужурлуг мен. Күштүүн барым­даалаар чүве болза, мен бо мөөрейге келбес-даа ужурлуг мен, эртир ужуп тиилээни хаан болур деп чар дыңнааш, аал-ораным безин ээн каггаш, келген болбас ийик мен бе — деп олуруп-тур эвеспе.
Ам канчаар, мөөрейге эрткени хаан болур деп чарлаан чүве болганда, Часкы хаан болур-дур деп, кожуун-кожуундан келген хөй амытан куштар «Часкы хаан, Часкы хаан» деп, чиригейни-ле бергеннер-дир эвеспе.
Бир Бора-Хөкпеш олургаш:
— Часкы-даа берге-ле эрес хей-дир. Барып-барып Эзир, Хартыга, Дас оларны эртир ушкан чүве болганда хааннавайн канчаарыл ам. Ындыг-ла чүве-дир, Эзир биле Дастың бажындан безин биче хирезинде бүгү ужар куш амытанны чагырып, хаан болур — деп арай улуг куштарны кыжырып чугаалап-тыр эвеспе.
Оон бир селбегер Хек көгээзин келгеш:
— Бир эвес Часкы хаан болур чүве болза, мен аңаа чагыртпас-даа мен, ооңар-биле эвим багай, дүне мени удутпас, чалдырткайнып тура хонар чүве болбас ийикпе. Оода меңээ чедер үнү бар эвес, ооң орнунга мен хаан болур мен, эштер — дээш, ужуп чоруй барып-тыр эвеспе.
Оон чүзү боор, Часкыдан улуг куш бүрүзү, «Мен-не Часкыга чагыртпас мен, мен-не Часкыга чагыртпас мен, оон мен улуг мен» — дизе-ле, куштуң хөй кезии ынчап барып-тыр эвеспе.
Оон бир илбилиг кара Кускун олургаш:
— Че, ындыг-дыр, бичии дээш хаан болган Часкыны тоовас болзуңарза, билир чүвеңер чок мирит ышкаш, чагыртыр чагыргаңар чок, харлыг кыштың ажыг соогунга доңуп өлүп, изиг чайның халалыг изиинге кадып өлүп, чиир чүве тыппайн өлбестиң аргазы-биле сек чүве чип, бажында карактыг амытаннарга өлүртүп чоруур, сөс-домаа чок амытаннар болур силер — дээш, куштуң чугаалаар үнүн чүгле куйт-куйт, сойт-сойт, каргыт-каргыт деп алгырып чоруур кылдыр хувулдур каргангаш, Дарбайтының бажын ажыр ужуп бар чыткаш, илби­лиг кара Кускун илбизин уттупкаш, өлүп каап-тыр оо.